Noli Me Tangere/Kabanata 59
| ←Kabanata 58: Isinumpa ←Paliwanag |
Kabanata 59: Pambayan at mga Pansariling Kapakanan Paliwanag |
Kabanata 60: Ikakasal si Maria Clara→ Paliwanag→ |
Teksto
|
Pambayan at mga Pansariling Kapakanan |
Ang Kinaguisnang Bayan at ang mg̃a Pag-aari Lihim na ibinalità ng̃ telégrafo ang nangyaring iyón sa Maynilà at ng̃ macaraan ang tatlompó't anim na horas ay nang̃agsasaysay na ng̃ bagay na iyón ng̃ malakíng talinghagà at hindi cacauntîng mg̃a pagbabalà, ang mg̃a pamahayagan, na dinagdagán, pinagbuti at binawasan ng̃ fiscal. Samantala'y mg̃a balitàng tang̃ing mulâ sa mg̃a convento ang nang̃aunang tumacbóng salinsalin sa mg̃a bibíg, sa lihim, na nagbíbigay ng̃ malakíng tacot sa bawa't macaalam. Ang nangyaring iyóng sa libolibong pagcacabalità'y nagcaiba ng̃ lubhâ, pinaniniwalâan ng̃ humiguit cumulang na cadalian, alinsunod sa cung nagpapapuri ó nacasásalansang sa mg̃a hidwáng hílig at anyô ng̃ caisipán ng̃ bawa't isá. Bagá man hindi nasisirà ang catahimican ng̃ bayan, sa paimbabáw man lamang, ng̃uni't naliligalig ang capayapaan ng̃ bahay, tulad sa nangyayari sa isang lawà: bagá man nakikitang patag at waláng anó mang alon ang dacong ibabaw, ng̃uni't sa ilalim ay gumágamáw, nang̃agtatacbuhan at nang̃agháhabulan ang mg̃a piping isdâ. Nang̃agpasimuláng nang̃agpainog-inog, wang̃is sa mg̃a paró-paró, ang mg̃a cruz, mg̃a condecoración, mg̃a galón, mg̃a catungculan, mg̃a carang̃alan, capangyarihan, calakhán, matataas na camahalan at ibá pa, sa isáng impapawid na guintóng salapî sa mg̃a matá ng̃ isáng bahagui ng̃ mg̃a mámamayan. Sa isáng bahagui namán ng̃ mg̃a mámamayang iyá'y napailangláng sa abót ng̃ paning̃in ang isáng alapaap na madilím, at nang̃ing̃ibabaw sa culay abó-abóng pinacapang-ilalim, ang maiitim na parang anino ng̃ mg̃a rejas, mg̃a tanicalâ, at pati ng̃ calaguimlaguim na bibitayán. Warì'y náriring̃ig sa hang̃in ang mg̃a tanóng, ang mg̃a bató, ang mg̃a sigáw na pinápacnit ng̃ mg̃a pahirap; nagagamagam ang Marianas at ang Bagumbayang cápuwâ nang̃ababalot ng̃ isáng parang maduming pigtâ ng̃ dugóng culubóng: na sa culabô ang mg̃a mang̃ing̃isdâ at ang mg̃a isdâ. Ang nangyaring iyó'y iniláladlad ni Capalaran sa guniguní ng̃ mg̃a tagá Maynilàng tulad sa mg̃a tang̃ing paypáy na galing sa China: napipintahan ng̃ itim ang isáng mukhâ; ang isá namá'y puspós ng̃ dorado, matitingcád na mg̃a culay, mg̃a ibon at mg̃a bulaclac. Naghaharì sa mg̃a convento ang malakíng ligalig. Isinísingcaw ang mg̃a carruaje, nang̃agdádalawan ang mg̃a provincial, may lihim na mg̃a pulong. Nang̃agsisiharap silá sa mg̃a palacio upáng caniláng ihandóg ang caniláng tulong sa Gobierno na na sa calakilakihang pang̃anib. Muling napagsalitaanan ang mg̃a cometa, ang mg̃a pasaring, ang mg̃a matutulis na pananalità, at ibá pa. —¡Isáng Te Deum, isáng Te Deum!—ang sinasabi ng̃ isáng fraile sa isáng convento;—¡at ng̃ayó'y sino ma'y huwag magcuculang sa pagpasacoro! ¡Hindi cacaunting cagaling̃an ang guinawâ ng̃ Dios, na ipakita cung gaano ang cahalagahan natin, ng̃ayón pa namán sa mg̃á panahóng itóng totoong nápacasasamâ! —Dahil sa ganitóng muntíng turò, marahil ay kinácagat ang canyàng mg̃a labì ng̃ generalillong Buisit,—ang sagót namán ng̃ isá. —¿Anó cayâ ang nangyari sa canyá cung hindi ang mg̃a Capisanan ng̃ mg̃a fraile? —At ng̃ lalong umínam ang ating pagdiriwang, ipagbigay álam sa uldóg na tagapagluto at sa procurador ... ¡Gaudeamus (cainan) sa tatlóng araw! —¡Amen!, ¡Amen! ¡Mabuhay si Salvi¡ ¡Mabuhay! Ibá namán ang salitaan sa isáng convento. —¿Nakita na ninyó? Iyá'y isáng nag-aral sa mg̃a jesuita; ¡lumálabas sa Ateneo ang mg̃a filibustero!—ang sabi ng̃ isáng fraile. —At ang mg̃a caaway ng̃ mg̃a fraile. —Sinabi co na: ipinapahamac ng̃ mg̃a jesuita ang lupaíng itó, pinahahalay ang ugali ng̃ cabatàan; datapuwa't pinababayaan, sila't dahil sa gumuguhit sa papel ng̃ iláng mg̃a waláng cawawaang cahig manóc cung lumilindol.... —¡At ang Dios ang nacacaalam cung papaano ang mg̃a pagcacagawâ! —Siyá ng̃â, ¿datapuwa't mang̃ahas cayóng sumalansang sa canila? ¡Pagca nang̃ng̃iníg at gumágalaw ang lahat! ¿sino ang macasusulat ng̃ mg̃a cahig-manóc! ¡Walâ, si parì Secchi!.... At nang̃agng̃ing̃itîan ng̃ malakíng pagpapawaláng halagá. —¿Ng̃uni't ang mg̃a sigwá? at ¿ang mg̃a bagyó?—ang tanóng ng̃ isá ng̃ matindíng paglibác;—¿hindi ba cadakidakilàan iyán? —¡Sino mang mang̃ing̃isda'y nahuhulàan ang mg̃a bagay na iyán! —Pagcâ ang namiminuno'y isang halíng ... ¡sabihin mo sa akin cung anó ang anyô ng̃ iyong ulo, at sasabihin co sa iyó cung anó ang iyong panicad! Ng̃uni't makikita rin ninyó cung nang̃agtatangkilican ang mang̃agcacaibigan: halos hiníhing̃î ng̃ mg̃a pamahayagang bigyán ng̃ isáng mitra (ng̃ catungculang pagca arzobispo ú obispo) si parì Salvi. —¡At cacamtan ng̃â niyá! ¡Masusunduan niyá ang catungculang iyán! —¿Sa acalà mo cayà? —¡At hindi bagá! Ng̃ayó'y ibinibigay ang catungculang iyán cahi't sa waláng cabuluháng bagay. Nacakikilala acó ng̃ isáng sa lalong waláng cabuluha'y nagcamit ng̃ mitra: sumulat ng̃ isáng waláng cawawaang aclát, ipinakilalang waláng caya ang mg̃a indio cung hindi sa mg̃a gawain ng̃ camáy ... ¡psh! ¡matatandâ ng̃ pangcaraniwan! —¡Tunay ng̃â! ¡Nacasisirà sa religión ang ganyáng caraming mg̃a paglihís sa catuwiran!—ang bigláng sabi namán ng̃ isá;—cung may mg̃a matá sana ang mitra at caniláng makita ang mg̃a bao ng̃ ulong sa canilá'y pagpuputung̃an.... —¡Cung ang mg̃a mitra sana'y pawang mg̃a likhâ ng̃ Naturaleza,—ang dagdág namán ng̃ isá, na ang tinig ay lumalabas sa ilóng.—Natura abhorret vacuum ... —Cayâ ng̃â cumacapit sa canilá; ¡ang pagcawaláng lamán ang sa canilá'y humahalina!—ang sagót ng̃ isa. Ang mg̃a itó at iba páng mg̃a bagay ang mg̃a sábihan sa mg̃a convento, at ipinatátawad na namin sa mg̃a bumabasa ang pagsasaysáy ng̃ mg̃a ibáng mg̃a upasalà na may mg̃a culay político, metafísico at mahahangháng. Ating ihatid ang bumabasa sa bahay ng̃ isáng waláng anó mang catungculan, at sapagcá't cácauntî ang cakilala natin sa Maynilà'y doon tayo pumaroon sa bahay ni capitang Tinong, ang lalaking mapag-anyaya, na ating nakitang pinipilit anyayahan si Ibarra upáng papurihan siya ng̃ isáng dalaw. Sa mayama't maluang na salón ng̃ canyáng bahay sa Tundó ay naroon si capitang Tinong, nacaupo sa isáng malapad na sillón, na hináhagpos ang noo't ang batoc, na may anyóng lubháng nahahapis, samantalang umíiyac at pinagwiwicaan siyá ng̃ canyáng asawang si capitana Tinchang, sa haráp ng̃ canyáng dalawáng anác na babae, na nagsisipakiníg mulâ sa isáng suloc na hindi nang̃agsisiimic, nang̃atútulig at nang̃abábagbag ang loob. —¡Ay, Virgen sa Antipolo!—ang sigáw ng̃ babae.—¡Ay, Virgen del Rosario at de la Correa! ¡ay!, ¡ay! ¡Nuestra Señora de Novaliches! —¡Nanay!—ang sa canyá'y sinabi ng̃ bunso sa canyáng mg̃a anác na babae. —¡Sinasabi co na sa iyó!—ang ipinatuloy ng̃ babae, na pagsisi ang anyô;—¡sinasabi co na sa iyó! ¡ay Virgen del Cármen, ay! —¡Ng̃uni't hindi ca namán nagsasabi sa akin ng̃ anó man!—ang ipinang̃ahás isagót ni capitang Tinong na napapaiyac;—baligtád, sinasabi mo sa aking mabuti ang aking guinágawâ sa pagmamalimít co sa bahay na iyón at manatili sa pakikipag-ibigan cay capitang Tiago, sa pagcá't ... sa pagcá't mayaman ... at sinabi mo sa aking.... —¿Anó? ¿anó ang sinabi co sa iyó? ¡Hindi co sinasabi sa iyo iyán, walâ acóng sinasabing anó man sa iyó! ¡Ay! ¡cung pinakinggán mo sana acó! —¡Ng̃ayo'y acó ang bibigyan mong casalanan!—ang itinutol ng̃ masacláp na tinig, at sacâ tumampál ng̃ malacás sa camáy ng̃ sillón;—¿hindi mo ba sinabi sa aking magaling ang aking guinawâ na siyá'y aking inanyayahang cumain dito sa atin, sa pagcá't palibhasa'y mayaman ... sinasabi mong hindi dapat tayong makipagcaibigan cung di sa mayayaman lamang? ¡Abá! —Tunay ng̃ang sinabi co iyán sa iyó, sa pagcá't ... sa pagcá't walâ ng̃ magágawâ; walâ cang guinágawâ cung hindi purihin siyá; don Ibarra dito, don Ibarra doon, don Ibarra sa lahát ng̃ panig, ¡abaá! Datapuwa't hindi co inihatol sa iyong makipagkita ca sa canyá ó makipagsalitaan ca sa canyá sa pagcacapisang iyon; hindi mo maicacailà itó sa akin. —¿Nalalaman co bang paparoon siyá roon? —¡Abá! ¡dapat mong maalaman! —¿Paano? ¿siyá'y hindi co man lamang nakikilala pa niyon? —¡Aba! ¡dapat mo siyáng makilala! —Ng̃uni't Tinchang, ¡paano'y niyón co lamang siyá nakita, at niyón co lamang namán náring̃ig na siya'y pinag-uusapan! —¡Aba! ¡dapat sanang nakita mo siyá ng̃ una, náring̃ig ang usapan tungcól sa canyá, sa pagcá't lalaki icaw, may salawal ca at bumabasa ca ng̃ Diario de Manila!—ang di mabilíng na sagót ng̃ asawa, casabáy ng̃ pagpapahatid sa canyá ng̃ cakilakilabot na irap. Waláng maalamang itutol si capitan Tinong. Hindi pa nasiyahan si capitana Tinchang sa canyáng pagwawaguíng itó'y pinacsáng siyá'y papangguipuspusín, caya't sa canyá'y lumapit na nacasuntoc. —¿Cayâ ba nagpagál acó ng̃ mahabang panahón at nagtipíd ng̃ hindi cawasà, at ng̃ dahil sa iyóng cahaling̃a'y ipahamac mo ang bung̃a ng̃ aking mg̃a pagod?—ang ipinagwica sa canyá,—Ng̃ayó'y paririto silá't ng̃ icaw ay dalhín sa tapunán, huhubaran camí ng̃ ating pag-aarì, gaya ng̃ nangyari sa asawa ni ... ¡Oh, cung lalaki lamang acó! ¡cung lalaki lamang acó! At ng̃ makita niyáng tumútung̃o ang canyáng asawa, mulíng nagpasimulâ ng̃ pagtang̃uyng̃óy, ng̃uni't laguì ring inuulit: —¡Ay, cung lalaki lamang acó! ¡cung lalaki lamang acó! —At cung naguing lalaki icaw,—ang itinanóng sa cawacasan ng̃ lalaking nadadalimumot na,—¿anó sana ang gagawin mo? —¿Anó? ¡abá!, ¡abá!, ¡abá! ¡ng̃ayón di'y háharap aco sa Capítan General, upáng acó'y humandóg sa pakikihamoc laban sa mg̃a nanghihimagsic, ng̃ayón din! —Ng̃uni't ¿hindi mo ba nababasa ang sinasabi ng̃ Diario? ¡Basahin mo! «Nasugpô ng̃ boong higpít, lacás at catigasán ang caliluháng imbî at casamâsamaan, at hindi malalao't daramdamin ng̃ mg̃a suwail na caaway ng̃ Ináng Bayan at ng̃ caniláng mg̃a cainalám, ang boong bigát at cabang̃isán ng̃ mg̃a cautusan» ... ¿nakita mo na? wala ng̃ himagsican. —Hindi cailang̃an, dapat cang humaráp na gaya ng̃ guinawa ng̃ madla ng̃ taóng 72, at nang̃acaligtás ng̃a namán. —¡Siya ng̃a! humaráp din si parì Burg.... Datapuwa't hindi natapos ang salita; tinacbó siya ng̃ babae at tinacpán ang canyáng bibíg. —¡Halá! ¡sabihin mo ang pang̃alang iyán at ng̃ bucas di'y bitayin ca sa Bagumbayan ¿Hindi mo ba nalalamang sucat na ang saysayin ang pang̃alang iyan upang parusahan ca, na hindi cailangan ang gumawa pa ng̃ causa? ¡Halá! ¡sabihin mo! Cahi't ibiguin man ni capitan Tinong sundin ang utos ng̃ canyáng asawa'y hindi rin mangyayari; natatacpan ang canyang bibig ng̃ dalawáng camáy ng̃ canyáng asawa, at iniipit ang canyang maliit na ulo laban sa licuran ng̃ sillón, at marahil namatay sa pagcainis ang abáng lalaki cung hindi namag-itan ang isáng bagong dumatíng na tao. Itó'y ang caniláng pinsang si Primitivo, na nasasaulo ang Amat, isáng lalaking may mg̃a apat na pong taón ang gulang, malinis ang pananamit, titiyanin at may catabaan. —¿Quid video?—ang bigláng sinabi;—¿anó ang nangyayari? ¿Quare?[o 1] —¡Ay, pinsan!-anáng babae na umiiyac at tumatacbong patung̃o sa canyá;—ipinatawag cata, sa pagcá't hindi co maalaman cung anó ang mangyayari sa aming mg̃a babae ... ¿anó ba ang hatol mo sa amin? ¡Magsalita ca, icaw na nag-aral ng̃ latin at mg̃a argumento (pakikipagmatuwiran)!.. —Ng̃uni't bago magsalita acó, ¿Quid quaeritis? Nihil est in intellectu quod prius non fuerit in sensu; nihil volitum quin praecognitum,[o 2] At marahang naupô. Anaki mandín ang mg̃a sinabing wicang latin ay may bisàng nacapagbibigay capanatagán, capuwa tumiguil ng̃ pagtang̃is ang mag-asawa, at nang̃agsilapit sa canyá at hinihintay sa canyáng mg̃a labì ang aral, na gaya namán ng̃ guinágawa ng̃ mg̃a griego ng̃ una cung hinihintay ang pangligtas na salita ng̃ «oráculo» na macapagliligtas sa canilá sa manglulusob na mg̃a tagá Persia. —¿Bakit cayó umiiyac? ¿Ubinam gentium sumus?[o 3] —Nalalaman mo na ang balità tungcol sa panghihimagsic. —¿Alzamentum Ibarræ ab alferesio Guardiæ civilis destructum? ¿Et nunc? ¿At anó? ¿May utang ba sa inyó si don Crisóstomo? —Wala, ng̃uni't talastasin mong inanyayahan siyá ni Tinong na cumain dito, bumati sa canyá sa tuláy ng̃ España ... ¡sa liwanag ng̃ araw! ¡Wiwicain niláng si don Crisóstomo'y canyáng caibigan! —¿Caibigan?—ang bigláng sinabing námamangha ang latino, at saca tumindíg, ¡amice, amicus Plato sed magis amica veritas![o 4] ¡Sabihin mo sa akin cung sino ang casacasama mo at sasabihin co sa iyo cung sino icaw! ¡Malum negotium et est timendum rerum istarum horrendissimum resultatum![o 5] Namutla ng̃ catacottacot si capitang Tinong ng̃ canyang marinig ang gayóng caraming salitáng ang catapusá'y um; ang tunog na itó'y ipinalálagay niyáng masama ang cahulugan. Pinapagdaóp ng̃ canyáng asawa ang dalawáng camáy sa pagsamò, at nagsabi: —Pinsan, huwag mo camíng causapin ng̃ayon ng̃ latín; talastás mo nang hindi cami mg̃a filósofong gaya mo; causapin mo camí ng̃ tagalog ó castilà, datapuwa't hatulan mo camí ng̃ dapat naming gawín. —Sayang na hindi cayó marunong ng̃ latín, pinsan; ang mg̃a catotohanan sa latín ay casinung̃aling̃an sa tagalog, sa halimbawà: contra principia negantem fustibus est argüendum,[o 6] sa latín ay isáng catotohanang tulad sa Daóng ni Noé; minsa'y guinamit co sa gawa ang bagay na iyán, ang pinangyarihan ay acó ang nabugbóg. Dahil dito, cahinahinayang na hindi cayó marunong ng̃ latín; sa latín ay mahuhusay na lahát. —Camí ay maraming nalalaman namáng oremus, parcenobis at Agnus Dei Catolis, ng̃uni't ng̃ayó'y hindi tayo magcacáwatasan. ¡Bigyán mo ng̃a ng̃ isáng argumento si Tinong at ng̃ huwág siyáng bitayin! —¡Masama ang guinawa mo, totoong cásamasamaan ang guinawa mo, pinsan, sa iyong guinawáng pakikipagcaibigan sa binatang iyan!—ang mulíng sinabi ng̃ latino.—Nagbabayad ang mg̃a waláng casalanan sa gawâ ng̃ mg̃a macasalanan; halos ihahatol co sa iyong gawin mo na ang iyong testamento (casulatang pinaglálagdaan ng̃ mg̃a hulíng kalooban ng̃ isáng tao).... ¡Vae illis! Ubi est fumus ibi est ignis! Similis simili gaudet; alqui Ibarra ahorcatur, ergo ahorcaberis!....[o 7] At nagpapailing-iling na masamâ ang loob. —¡Saturnino, anó ang nangyayari sa iyo!—ang sigáw ni capitana Tinchang, na puspós ng̃ tacot;—¡ay, Dios co! ¡Namatáy! ¡Isáng manggagamót! ¡Tinong, Tinonggoy! Dumaló ang dalawáng anác na babae at nagpasimula ang tatló ng̃ pananambitan. —¡Itó'y isang panghihimatáy lámang, pinsan, isáng panghihimatáy! Lalo pa sanang icatutuwâ co cung ... cung ...; datapuwa't sa cawaláng palad ay walà cung di isáng panghihimatay lamang. Non timeo mortem in catre sed super espaldonem Bagumbayanis.[o 8] ¡Magdalá cayó rito ng̃ tubig. —¡Huwág cang mamatáy!—ang panambitan ng̃ babae;—¡huwág cang mamatáy, sa pagcá't paririto silá't huhulihin icaw! ¡Ay, cung icaw ay mamatáy at saca pumarito ang mg̃a sundalo, ¡ay! ¡ay! Winiligán ng̃ pinsan ng̃ tubig ang mukha ni capitang Tinong, at pinag-saulìan itó ng̃ pag-iisip. —¡Halá, huwág cayóng umiyác! Inveni remedium, nasumpung̃an co na ang gamót. Ilipat natin siyá sa canyáng hihigán; ¡hala! ¡tapang̃an ninyó ang inyóng loob! nárito acó at ang lahát ng̃ carunung̃an ng̃ mg̃a tao sa una.... Magpatawag cayó ng̃ isáng doctor;—at ng̃ayón din, pinsan cong babae, pumaroon ca sa capitán general at dalhán mo siyá ng̃ isáng handóg, isáng tanicalang guinto, isáng singsíng.... Dadivae quebrantant peñas; (dumudurog ng̃ bató ang handóg); sabihin mong iyá'y handóg dahil sa pascó. Sarhán ninyó ang mg̃a bintanà, ang mg̃a pintô, at sino mang magtanóng sa aking pinsan, sabihin ninyóng may sakít na mabigát. Samantala'y susunuguin co ang lahát ng̃ mg̃a súlat, mg̃a papel at mg̃a libró at ng̃ huwag siláng macakita ng̃ anó man, gaya ng̃ guinawâ ni don Crisóstomo. Scripti testes sunt! Quod medicamenta, non sanant, ferrum sanat, quod ferrum non sanat, ignis sanat [o 9]. —¡Oo, tanggapin mo, pinsan; sunuguin mong lahát!-ani capitana Tinchang;—nárito ang mg̃a susì, nárito ang mg̃a sulat ni capitang Tiago, ¡sunuguin mong lahát! Huwag ca sanang mag-iiwan ng̃ anó mang pamahayagang galing sa Europa, sa pagcá't totoong nacapagbibigay pang̃anib. Nárito itong mg̃a The Times na aking iniing̃ata't ng̃ mapagbalutan ng̃ mg̃a sabón at ng̃ mg̃a damít. Nárito ang mg̃a libro. —Pumaroon ca na sa capitán general, pinsan,—aní Primitivo;—pabayaan mo acóng mag-isá. In extremis extrema. Bigyán mo acó ng̃ capangyarihan ng̃ isáng tagapamatnugot na romano, at makikita mo cung paano ang pagliligtás na gagawín co sa bay ... sa aking pinsáng lalaki bagá. At nagpasimula ng̃ sunódsunod na pag-uutos, ng̃ paghalo ng̃ mg̃a estante, ng̃ pagpupunit ng̃ mg̃a papel, mg̃a libró, mg̃a sulat at iba pa. Hindi nalao't nag-álab sa cocina ang isáng sigâ; caniláng sinibác ng̃ palacól ang mg̃a lumang escopeta; itinapon nilá sa cumón ang mg̃a cálawang̃ing revolver; ang alilang babaeng ibig sanang iligpít ang cañón ng̃ isáng revolver at ng̃ magamit na hihip ay kinagalitan: —¿Conservare etiam sperasti, perfida? ¡Sa apóy! At ipinatuloy ang canyáng pagsúnog. At nacakita ng̃ isáng líbróng ang balát ay pergamino (balát ng̃ vaca) ay binasa niyá ang pang̃alan: «Mg̃a revolución ng̃ mg̃a globo sa lang̃it» (mg̃a ganáp na pag-inog ng̃ mg̃a planeta sa caniláng talagáng tinatacbuhan), na sinulat ni Copérnico; ¡pfui! ¡ite maledicti, in ignem calanis!—ang bigláng sinabi at saca inihaguis sa ning̃as. ¡Mg̃a revolución at saca si Copérnico pa! ¡Patong patong na casalanan! Cung di dumatíng acó sa capanahunan ... «Ang calayaan ng̃ Filipinas»; ¡Tatata! ¡pagca mg̃a libro! ¡Sa apóy! At sinunog ang mg̃a libróng waláng caanoano mang casamaan, na sinulat ng̃ mg̃a taong waláng malay. Hindi man lamang nacaligtas ang nagng̃ang̃alang «Capitang Juan», na napacawalang sala. May catuwiran si pinsáng Primitivo: nagbabayad ang mg̃a waláng casalanan sa mg̃a sála ng̃ mg̃a macasalanan. Nang macaraan ang ápat ó limáng oras ay pinagsasalitaanan ang casalucuyang mg̃a nangyayari sa isáng púlong ng̃ mg̃a nagmámataas, sa loob ng̃ Maynilà. Silá'y caramihang matatandáng babae at mg̃a dalagang matatandáng nacaca-ibig mag-asawa, mg̃a asawa ó mg̃a anác na babae ng̃ mg̃a cawaní ng̃ pamahalaan, nang̃acasuot ng̃ báta, nang̃agpápaypay at nang̃aghíhicab. Capanayám ng̃ mg̃a lalaki, na cawang̃is din namán ng̃ mg̃a babaeng sa caniláng pagmumukha'y nahihiwatigan kung anó ang caniláng pinag-aralan at ang caniláng pinagbuhatan, ang isáng guinoong may catandáan na, maliit at pingcáw, na pinagpipitaganan ng̃ mg̃a naroroon, at siyá namá'y nagpapakita sa canyáng mg̃a caharap ng̃ isáng pagpapawaláng halagá sa canyáng hindi pag-imic. —Ang catotohanan ay dating totoong nasususot acó sa mg̃a fraile at sa mg̃a guardia civil, dahil sa cagaspang̃án ng̃ caniláng mg̃a asal,—ang sabi ng̃ isáng matabáng guinoong babae; ng̃unit ng̃ayóng nakikita co ang sa canila'y pinakikinabang at ang caniláng mg̃a paglilingcod, hálos aking icagágalac na pacasál sa alín man sa canilá. Macabayan acó. —¡Gayón din ang sabi co!—ang idinagdág ng̃ isáng babaeng payát;—¡sáyang at ng̃ayo'y walâ rito ang náunang gobernador; cung siyá ang náririto'y lilinising parang «patena» ang bayang itó! —¡At malilipol ang mg̃a lahì ng̃ mg̃a filibusterillo! —Hindi ba ang sábiha'y marami pa ang mg̃a pulóng kinacailang̃ang padalhán ng̃ mg̃a mámamayan doon. ¡Bakit hindi itápon doon ang ganyán caraming mayayabang na mg̃a indio! Cung acó ang capitán general.... —Mg̃a guinoong babae,—anáng pingcáw;—nalalaman ng̃ capitán general cung anó ang canyáng catungculan; ayon sa aking náring̃ig ay totoong galit na galit siyá; sa pagcá't canyáng pinuspós ng̃ mg̃a biyaya ang Ibarrang iyán. —¡Pinuspos ng̃ mg̃a biyaya!—ang inulit ng̃ payát na babae, na nagpápaypay ng̃ malaki ang poot;—¡tingnán na ng̃a lamang ninyó ang pagca hindi marunong cumilala ng̃ útang na loob nitong mg̃a indio! ¿Mangyayari bagáng silá'y ipalagáy na mg̃a tao sa pagpapanayám? ¡Jesús! —At ¿nalalaman ba ninyó ang aking náring̃ig?—ang tanóng ng̃ isáng militar. —¡Tingnán natin!—¿Anó iyón?—¿Anó ang sinasabi nilá? —Pinagtitibay ng̃ mg̃a taong mapaniniwalaan,—anáng militar sa guitná ng̃ lalong malakíng hindi pag-imic ng̃ madlâ;—na ang lahát ng̃ mg̃a caing̃ayang iyón sa pagtatayô ng̃ isáng páaralan ay walâ cung di pawang catacata lámang. —¡Jesús! ¿nakita na ninyó?—ang bigláng sinabi ng̃ mg̃a babae, na nang̃ag sisipaniwalà na sa catacata. —Isáng sangcalan lámang ang páaralan; ang bantà niyá'y magtayô ng̃ isáng cutà, at ng̃ buhat doo'y macapang̃anlóng cung silá'y lusubin na namin.... —¡Jesús! ¡pagcálakilaking cataksilan! Ang isáng indio ng̃a lámang ang tang̃ing macapagtátaglay ng̃ ganyáng pagcaimbiimbíng mg̃a isipan,—ang bigláng sinabi ng̃ babaeng matabâ. Cung acó ang capitán general, nakita sana nilá ... nakita sana nilá.... —¡Gayón din ang sabi co!—ang bigláng sinabi namán ng̃ babaeng payát na ang pingcáw ang kinacausap. Dáracpin co ang lahát ng̃ abogadillo, cleriguillo, máng̃ang̃alacal, hindi co na pagagawán pa ng̃ causa at silá'y aking itatapon ó ipadádalá sa ibáng lupaín. ¡Bawa't masamâ'y bunutin patí ng̃ ugát! —¡Abá, sabihana'y castilà ang magugulang ng̃ filibusterillong iyán!—ang pahiwatig ng̃ pingcáw na hindi tumiting̃in cang̃ino man. —¡Ah, gayón palá!—ang sinabing mariin ng̃ hindi masiyahang babaeng matabâ;—¡cailán ma'y ang mg̃a halûan ang dugô! ¡sino mang indio'y hindi nacawawatas ng̃ panghihimagsic! ¡Mag-alagà ca ng̃a namán ng̃ mg̃a uwác! ¡mag-alagà ca ng̃a namán ng̃ mg̃a uwác!... —¿Nalalaman ba ninyó ang naring̃ig cong salitaan?—ang itinanóng ng̃ isáng babaeng halûan ang dugô (mestiza), na sa gayóng paraa'y pinutol ang salitaan.—Ang asawa raw ni capitáng Tinong ... ¿naaalaala ba ninyó? iyong may-ari ng̃ bahay na ating pinagsayawan at hinapunan niyóng fiesta sa Tundó.... —¿Iyón bang may dalawáng anác na babae? ¿at anó? —¡Abá, ang babaeng iyó'y bagong caháhandog ng̃ayóng hapon sa capitán general ng̃ isáng singsíng na isáng libong piso ang halagá! Luming̃ón ang pingcáw. —¿Siyá ng̃a ba? ¿at bakit?—ang tanóng na numíningning ang mg̃a matá. —Ang sabi raw ng̃ babae, iyón daw ay bigáy niyáng papascó.... —¡Isáng buwán pa muna ang lálampas bago dumating ang pascó! —Marahil nang̃ang̃anib na bacá lagpacán siya ng̃ sigwá ...—ang pahiwatig ng̃ babaeng matabâ. —At caya siyá'y cumúcubli,—ang idinugtóng ng̃ babaeng payát. —Ang pagsasanggaláng cahi't hindi pinúpucol nino man ay pagpapakilalang tunay na may casalanan. —Iyán ng̃a ang sumasaisip co; tinamaan ninyó ang sugat. —Kinacailang̃ang tingnáng magalíng iyán,—ang hiwatig ng̃ pingcáw;—nang̃ang̃anib acóng baca riyá'y may nacáculong na pusà. —¡Nacáculong na pusà! iyán ng̃a! iyán ng̃a sana ang sasabihin co!—ang inulit ng̃ babaeng payát. —At acó,—ang sinabi namán ng̃ isáng babae, na umagaw ng̃ pananalita sa payát;—ang asawa ni capitang Tinong ay napacaramot ... hanggá ng̃ayo'y hindi pa tayo pinadádalhan ng̃ anó mang hangdóg, gayóng tayo'y napaparoon na sa canyáng bahay. Tingnán ninyó, pagcá ang isáng maramot at macamcam ay nagbibitiw ng̃ isang handóg na isáng libong piso'y ... —¿Ng̃uni't totoó ba iyán?—ang tanóng ng̃ pingcáw. —¡At napacatotoo! ¡at napacatunay! sinabi sa aking pinsáng babae ng̃ nang̃ing̃ibig sa canyá, na ayudante ng̃ capitán general. At hálos ibig cong acalaing ang singsíng na iyón ang suot ng̃ pang̃anay ng̃ araw ng̃ cafiestahan. ¡Siya'y lagui ng̃ batbát ng̃ mg̃a brillante! —¡Siyá'y isáng tindahang lumalacad! —Isáng paraan din namáng magalíng upáng macapagbilí, na gaya rin ng̃ alin man sa ibáng mg̃a paraan. Nang huwag ng̃ bumilí pa ng̃ isáng tautaohan ó bumayad pa ng̃ isang tindahan.... Linisan ng̃ pingcáw ang pulong na iyon sa pamamag-itan ng̃ isáng dahilán. At ng̃ macaraan ang dalawáng oras, ng̃ nang̃atutulog na ang lahát, tumangáp ang iláng namamayan sa Tundo ng̃ isáng anyaya sa pamamag-itan ng̃ mg̃a sundalo ... Hindî mapabayáan ng̃ Punong may capangyarihang ang mg̃a tang̃ing táong mg̃a mahal at may mg̃a pag-aari ay matulog sa caniláng báhay, na hindi magalíng ang pagcacaing̃at at bahagya na ang lamig: ang pagtulog sa Fuerza ng̃ Santiago at iba pang mg̃a bahay ng̃ gobierno'y lálong tiwasáy at nagsasaulì ng̃ lacas. Casama sa mg̃a táong itóng pinacamamahal ang caawa-awang si capitang Tinong. |
Teksto (Baybayin)
| Ito ay nakasulat sa Baybayin. Kapag wala kang makita o puro kahon lamang, maaaring hindi naka-install ang font para sa Baybayin. Para sa karagdagang impormasyon, tignan ang Wikibooks:Baybayin. |
Iba pang pamagat
Latin
- Pag-ibig sa Bayan
- Pag-ibig sa Bayan at Sariling Kapakanan
- Pag-ibig sa Bayan at sa Sariling Kapakanan
- Pag-ibig sa Bayan at Kapakanang Sarili
- Ang Inang-bayan at ang mga Kapakanan
Baybayin
Talababaan
|
|
|