Noli Me Tangere/Kabanata 56

←Kabanata 55: Malaking Sakuna ←Paliwanag

Kabanata 56: Sabi-sabi at Kuro-kuro Paliwanag

Kabanata 57: Vae Victis!→ Paliwanag→

Teksto

---

Kasalukuyan
Sabi-sabi at Kuro-kuro

---

---

Orihinal
Ang Sabihanan at ang Inaacala

---

Sa cawacasa'y pinapag-umaga rin ng̃ Dios sa bayang tiguíb ng̃ pagcagulantang.

Walâ pang lumalacad na mg̃a tao sa mg̃a daang kinálalagyan ng̃ cuartel at ng̃ «tribunal»; hindi nagpapakilala ang mg̃a bahay na may mg̃a tumatao, gayón may maing̃ay na binucsán ang dahong cahoy ng̃ isáng bintanà at sumung̃aw ang ulo ng̃ isáng musmós, na nagpapaínog-inog sa magcabicabila ... ¡plas! nagpapaunawà ang lagapác na iyón ng̃ bigláng pagdapò ng̃ isáng balát na tuyô sa sariwang balát ng̃ tao; ng̃umiwî ang bibíg ng̃ batáng lalaki, pumikit, nawalâ at mulíng sinarhán ang bintanà.

Nacapagbigáy halimbawà na; may nacáring̃ig marahil ng̃ pagbubucás at pagsasaráng iyón, sa pagcá't marahang binucsán ang sa ibáng bintanà at maing̃at na sumung̃aw ang ulo ng̃ isáng matandáng babae, culubót at walâ ng̃ ng̃ipin: siyá ng̃â ang si hermana Puté na nag-ing̃áy ng̃ di sapalà samantalang nagsésermon si parì Dámaso. Ang mg̃a musmós at ang mg̃a matatandáng babae ang siyáng tunay na larawan ng̃ pagcamalabis na pagmimithíng macaalam ng̃ mg̃a nangyayari sa ibabaw ng̃ lupà; ang mg̃a batà'y sa malakíng pagnanais na macaalam, at ang mg̃a matatandáng babae'y sa paghahang̃ád na mag-alaala sa mg̃a nacaraang panahón.

Marahil waláng macapang̃abás na bumigáy ng̃ palò ng̃ isáng sinelas, sa pagca't nananatili, tumátanaw sa malayong pinapang̃úng̃unot ang mg̃a kilay, nagmumog, lumurâ ng̃ malacás at nagcruz pagcatapos. Binucsán ding may tacot ang isáng maliit na bintanà ng̃ bahay na catapát, at doo'y sumung̃aw namán si hermana Rufa, ang aayaw magdayà't aayaw namáng siyá'y dayâin. Nagting̃inang saglít, ang dalawá, nagng̃itìan, naghudyatan at mulíng nang̃agcruz.

—¡Jesús! nacacawang̃is ng̃ isáng misa de gracia, ng̃ isáng castillo!—aní hermana Rufa.

—Mula ng̃ looban ang bayan ni Bálat ay hindi pa acó nacacakita ng̃ isáng gabing catulad ng̃ sa cagabí,—ang isinagót ni hermana Puté.

—¿Gaano caraming putóc!—ang sabihanan ay ang pulutóng daw ni matandáng Pablo.

—¿Mg̃a tulisan? ¡hindi mangyayari! Ang sabihana'y mg̃a cuadrillero raw na nacalaban ng̃ mg̃a guardia civil. Cayâ napipiit si don Filipo.

—¡Sanctus Deus! may mg̃a labing apat daw ang cauntian ng̃ mg̃a patáy.

Untiunting pinagbubucsán ang ibáng mg̃a bintanà at nang̃agsidung̃aw ang ibá't ibáng mg̃a mukhà, nang̃agbatîan at caniláng pinag-usapan ang mg̃a nangyayari.

Sa sicat ng̃ araw, na ang anyó'y niningning na magalíng, natatanawan ng̃ may calabuan sa malayo ang pagpaparoo't parito ng̃ mg̃a sundalo, na tulad sa nag-áabo-abóng mg̃a anino.

—¡Naroon ang isá pang patáy!—anáng isá buhat sa isáng bintanà.

—¿Isá? dalawá ang nakikita co.

—At acó'y ..., ng̃uni't sa cawacasan, ¿anó, hindi ninyó nalalaman cung anó ang nangyari?—ang tanóng ng̃ isáng lalaking may pagmumukhâng palabirô.

—¡Ahá! ang mg̃a cuadrillero.

—¡Hindi pô; iyá'y isáng pag-aalsá sa cuartel!

—¿Anó bang pag-aalsá? ¡Ang cura't ang alférez ang nang̃aglabanán!

—Alin man diyá'y hindi totoó—ang sabi ng̃ nagtanóng;—iyá'y ang mg̃a insíc na nagsipag-alsá.

At mulíng sinarhán ang canyáng bintanà.

—¡Ang mg̃a insíc!—ang inulit ng̃ lahát ng̃ malakíng pagtatacá.

—¡Cayâ palá walâ isá mang nakikita sa canilá!

—Nang̃amatáy na lahát, marahil.

—Inaacala co na ng̃ang may masamâ siláng gágawing anó man. Cahapon ...

—Iyá'y nakikinikinita co na, cagabí....

—¡Sayang!—aní hermana Rufa; na mamatáy siláng lahát ng̃ayón pa namáng malapit na ang pascó, na capanahunan ng̃ caniláng pagreregalo ... Maanong hinintáy man lamang nilá ang bagong taón....

Sumásaya ng̃ untiuntì ang mg̃a daan: ang mg̃a áso, mg̃a manóc, mg̃a baboy at mg̃a calapati ang nang̃áunang nag-acalang mang̃agsigalà, sumunod ang iláng marurung̃is na mg̃a batang capit-capit at nang̃agsisilapit sa cuartel na may tagláy na tacot; pagcatapos ay iláng matatandáng babae, na nacasalumbabà ng̃ panyô, may tang̃ang malalaking cuintas, at cunuwa'y nang̃agdarasal upang silá'y paraanin ng̃ mg̃a sundalo. Nang mapagkilalang macalalacad na hindi tátanggap ng̃ isáng putóc ng̃ baril, ng̃ magcágayo'y nagpasimulâ ng̃ paglabás ang mg̃a lalaki, na nang̃agwáwalang anó man cunwari; ng̃ pasimula'y pinapagcacasiya nilá ang caniláng paglalacadlacad sa tapat ng̃ caniláng bahay, na caniláng hináhagpos ang manóc; ng̃ malao'y tinicmán niláng pahabahabain ang caniláng naaabot, na manacánacá siláng tumitiguil, at sa kinágagayo'y nacarating silá hanggáng sa haráp ng̃ «tribunal».

Nacahambál ng̃ mainam ang pagdating ng̃ dalawáng cuadrillero, na may daláng isáng angarilla na kinalululanan ng̃ isáng may anyóng tao, at isáng guardia civil ang siyáng sa canilá'y sumúsunod. Napagtalastás na silá'y galing sa convento; sa anyó ng̃ mg̃a paang nang̃acalawít ay pinagbalacbalac ng̃ isá cung sino caya iyon; sa daco roo'y may nagsabing iyón ng̃â; sa lalong daco roo'y ang patáy ay dumami at nangyari ang talinghagà ng̃ Santísima Trinidad; pagcatapos ay mulíng nasnaw ang himalâ ng̃ mg̃a tinapay at ng̃ mg̃a isdâ, at naguíng tatlompó't waló na.

Nang may á las siete y media, ng̃ dumating ang ibáng mg̃a guardia civil, na galing sa mg̃a caratig na bayan, ang balitang cumacalat ay maliwanag na't nasasabi ang mg̃a nangyari.

—Cagagaling co pa sa tribunal, na kinakitaan cong nang̃apipiit si don Filipo at si don Crisóstomo,—ang sabi ng̃ isáng lalaki cay hermana Putê; kinausap co ang isá sa mg̃a nagbabantay na cuadrillero. Ang nangyari'y isinaysáy na lahát cagabí ni Bruno, na anác niyóng namatáy sa cápapalò. Talastás na po ninyóng ipacácasal ni capitang Tiago ang canyáng anác na babae sa binatang castilà; sa sakit ng̃ loob ni don Crisóstomo'y nag-acalang manghigantí at binantá niyáng patayín ang lahát ng̃ mg̃a castilà, patí ang cura; linusob nilá cagabí ang cuartel at ang convento, at sa cagaling̃ang palad, at sa awà ng̃ Dios, ay na sa sa bahay ni capitang Tiago ang cura. Nang̃acatacas daw ang marami. Sinunog ng̃ mg̃a guardia civil ang bahay ni don Crisóstomo, at cung hindî sana siyá nahuli na muna, siyá ma'y sinunog din.

—¿Sinunog nilá ang canyáng bahay?

—Nang̃abibilanggô ang lahát ng̃ mg̃a alilà. ¡Pagmasdan ninyó't hanggáng dito'y natatanawan pa ang asó!—anáng nagbabalità;—sinasabi ng̃ mg̃a nanggagaling doon ang mg̃a bagay na totoong cahapishapis.

Minasdán ng̃ lahát ang lugar na itinurò: isáng manipís na asó ang marahang napaiimbulog pa sa lang̃ít. Nang̃aglilininglining ang lahát sa nangyaring iyón, na may nahahabag at may sumisisi namán.

—¡Cahabaghabag na binatà!—ang mariing sinabi ng̃ isáng matandáng lalaking asawa ni hermana Putê.

—¡Siyá ng̃â!—ang isinagót sa canyá ng̃ canyáng asawa;—ng̃uni't alalahanin mong cahapo'y hindi nagpamisa ng̃ patungcól sa cáluluwa ng̃ canyáng amá, na waláng salang siyáng lalong nagcacailang̃an ng̃ higuí't cay sa ibá.

—Ng̃uni't babae, ¿walâ cang caawaawà?...

—¿Awà sa mg̃a excomulgado? Isáng casalanan ang maawà sa mg̃a caaway ng̃ Dios,—ang sabi ng̃ mg̃a cura. ¿Natatandaan ba ninyó? ¡Siyá'y naglálacad sa Campo Santo na parang yaó'y isáng culung̃an lamang ng̃ mg̃a hayop!

—¿Hindi bagá nagcacawang̃is ang culung̃án ng̃ mg̃a hayop at ang Campo Santo?—ang isinagót ng̃ matandáng lalaki;—ang pinagcacáibhan lamang ay ang tang̃ing pumapasoc sa Campo Santo'y yaóng mg̃a hayop na nauucol sa isáng pulutóng....

—¿Siyá ca na ng̃a!—ang isinigáw sa canyá ni hermana Putê;—ipagsásanggalang mo pa ang taong nakikita nating maliwanag na maliwanag na pinarurusahan ng̃ Dios. Makikita mo't icáw namá'y huhulihin din. ¡Umalalay ca sa isáng bahay na nalulugsó!

Hindi na umimic ang lalaki sa gayóng pang̃ang̃atuwiran.

—¡Halá!—ang ipinagpatuloy ng̃ matandáng babae; pagcatapos na masuntóc niyá si parì Dámaso'y walá na ng̃a siyáng nalalabing gawin cung di patayín namán si parì Salví.

—Ng̃uni't hindi maicacailáng siya'y mabait ng̃ panahóng siya'y musmós pa.

—Tunay ng̃à, siyá'y dating mabait,—ang mulíng itinutol ng̃ matandáng babae; ng̃uni't siyá'y na pa sa España; ang lahát ng̃ napa sa sa España, ang sabi ng̃ mg̃a cura, ay naguiguing mg̃a hereje.

—¡Ohoy!—ang isinagót namán ng̃ lalaki na nacasilip ng̃ sucat niyáng icaganti;—¿hindi ba pawang tagá España ang lahát ng̃ mg̃a cura, at ang arzobispo, ang papa at ang Virgen? ¡Abá! ¿cung gayó'y pawang mg̃a hereje namán palá? ¡aba!

Nagcapalad si hermana Putê, na mámasdang tumatacbo ang isáng alilang babae, na balisáng balisá at namúmutlá, at siyáng pumutol ng̃ pagtatalo.

—¡May isáng nagbigtí sa halamanan ng̃ capit-bahay!—ang sabing humihing̃al.

—¡Isáng nagbigtí!—ang bigláng pinagsabihanan ng̃ lahát na puspós ng̃ agám-ágam.

Nang̃agcruz ang mg̃a babae; sino ma'y waláng nacakilos sa kinálalagyan.

—Siyá ng̃á po,—ang ipinagpatuloy ng̃ alilang babaeng nang̃áng̃atal;—cucuha sana acó ng̃ pataní ... tumanáw acó sa halamanan ng̃ capit-bahay upáng maalaman co cung siyá'y naroroon ..., ang nakita co'y isáng lalaking úugoy-ugoy; ang boong isip co'y si Teo, ang alilang siyáng lagui ng̃ nagbibigay sa akin ..., lumapit acó upáng ... cumuha ng̃ patanì, at ang nakita co'y hindi siyá cung hindi ibá, isáng patáy; tumacbó acó, tumacbó acó at ...

—Tingnán natin siyá,—ang wicá ng̃ matandáng lalaki, at sacâ tumindig;—iturò mo sa amin.

—¡Huwag cang pumaroon!—ang isinigaw sa canya ng̃ canyáng asawa at tinangnán siyá sa barò;—¡mapapahamac icáw!—¿siyá'y nagbigti? ¡lalong masamá sa canyá!

—Pabayaan mong tingnán co siyá, babae;—pasa tribunal ca Juan, at ipagbigay alam mo; bacâ sacali hindi pa patáy.

At siyá'y na pa sa halamanan, na sinúsundan ng̃ alilang babae, na nagtatagò sa canyáng licuran; nang̃agsisunod din ang mg̃a babae at gayón din si hermana Putê, na pawang nang̃apúpuspos ng̃ tacot at ng̃ nais na macapanood.

—Naroon pô, guinoo,—anáng alilang babae na humintô at itinuturò ng̃ dalirì.

Tumiguìl ang capisanang iyón sa lalong pinacamalayò, at pinabayaang mag-patuloy na mag-isá ang matandáng lalaki.

Isáng catawán ng̃ tao, na nacabitin sa isáng sang̃á ng̃ puno ng̃ santól, ang marahang umúugoy sa hihip ng̃ mahinhíng amihan. Pinagmasdán siyáng sandalî ng̃ matandâ; nakita niyá ang mg̃a paang nanínigas, ang mg̃a bisig, ang may dumíng damít, ang ulong nacalung̃ayng̃áy.

—Hindi dapat natin siyáng galawín hanggáng sa dumatíng ang justicia,—ang sinabing malacás;—matigás na; malaon nang siyá'y patáy.

Unti-unting lumapit ang mg̃a babae.

—Iyán ang capit-bahay nating tumítira sa bahay na iyón, na may dalawáng linggó na ng̃ayóng dumatíng dito; tingnán ninyó ang pilat niya sa mukhà.

—¡Avemaria!—ang sinabi pagdaca ng̃ mg̃a babae.

—¿Ipagdárasal ba natin ang canyáng cáluluwa?—ang itinanóng ng̃ isáng dalaga, caracaracang matapos na niyáng mapagmasdán at masiyasat ang patáy na iyón.

—¡Halíng, hereje!—ang ipinang̃usap sa canyá ni hermana Puté,—hindi mo ba nalalaman ang sinabi ni parì Dámaso? isáng pagtucsó sa Dios ang ipagdasál ang isáng nápacasamâ; ang nagpapacamatay ay napapacasamáng waláng sala, cayâ ng̃â siyá'y hindi inililibing sa lupàng «sagrado».

—Inaacalà co na ng̃ang masamâ ang cahihinatnan ng̃ taong iyán; cailán ma'y hindi co nangyaring masiyasat cung anó ang canyáng ikinabubuhay.

—Macaalawang nakita co siyáng nakikipag-usap sa sacristan mayor,—ang ipinahiwatig ng̃ isáng dalaga.

—¡Marahil ay hindi sa dahiláng siyá'y magcucumpisal ó magpapamisa cayâ.

Nang̃agsiparoon ang mg̃a capit-bahay, at macapal na mg̃a tao ang siyáng lumiguid sa bangcáy, na nananatili sa pagpapaugóy-ugóy. Nang̃agsiratíng, nang may calahating horas na, ang isáng alguacil, ang directorcillo at dalawáng cuadrillero; ipinanaog ng̃ mg̃a itó ang bangcáy at canilang inilagáy sa ibabaw ng̃ isang angarilla.

—Nagdadalidali ang tao sa pagcamatáy,—ang sinabi ng̃ directorcillong tumatawa, samantalang kinucuha ang plumang nacasing̃it sa licód ng̃ canyáng taing̃a!

Guinawâ ang canyáng mg̃a mararayà at panghulíng mg̃a tanóng, pinapagsaysáy ang alilang babae, na pinagpipilitan niyáng hulihin sa silò, na cung minsa'y canyáng iniirapan, cung minsa'y canyáng pinagbabalàan, at cung minsa'y pinararatang̃an ng̃ mg̃a salitáng hindi sinasabi, hanggáng sa magpasimulâ ng̃ pag-iyác ang alilang iyón, dahil sa ang isip niyá'y siyá ay mapipiit sa bilangguan, at ang naguíng catapusá'y sinabi na tulóy niyáng hindi siyá nagháhanap ng̃ patanì, cung hindi ..., at canyáng sinásacsi si Teo.

Samantala'y minámasdan ang bangcáy at ang lubid ng̃ isáng tagá bukid, na nacasalacót ng̃ malapad at may isáng malakíng tapal sa liig.

Hindî higuit cay sa ibáng bahagui ng̃ catawán ang pang̃ing̃itím ng̃ mukhâ ng̃ bangcáy; may nakikitang dalawáng galos at dalawáng maliliit na pasâ sa dacong itaas ng̃ talì; mapuputî at waláng dugô ang mg̃a hilahis ng̃ lubid. Inusisang magalíng ng̃ mapagsiyasat na tagá bukid, ang barò at salawal ng̃ bangcáy, at canyáng nahiwatigang punóng punô ng̃ alabóc, at hindi pa nalalaong napunit sa ibá't ibáng mg̃a lugar; ng̃uni't ang lalong canyáng náino'y ang mg̃a bung̃a ng̃ tinglóy ó amorseco na nacarikít sa cuello ng̃ barò.

—¿Anó ang iyóng tinítingnan?—ang itinanóng sa canyá ng̃ directorcillo.

—Tinítingnan co po cung siyá'y mangyayaring makilala co,—ang pautál na sinabi, na anyóng magpupugáy, sa macatuwid bagá'y lalong itinung̃ó ang salacót.

—¿Ng̃uni't hindî mo ba naring̃ig na iyán ang nagng̃ang̃alang Lucas? ¿Nacacatulog ca ba?

Nang̃agtawanan ang lahát. Nagsalitâ ng̃ iláng pautál-utál na sabi ang tagá bukid na nápahiyâ, at yumaong nacatung̃ó at mahinà ang lacad.

—¡Oy! ¿saán cayó paparoon?—ang isinigáw sa canyá ng̃ matandáng lalaki;—¡hindi riyán ang daan ng̃ paglabás; diyán ang patung̃ó sa bahay ng̃ patáy!

—¡Nacacatulog pa ang lalaki!—anáng directorcillo ng̃ palibác,—kinacailang̃ang busan siyá ng̃ tubig sa ibabaw.

Muling nang̃agtawanan ang mg̃a naroroon.

Iniwan ng̃ tagá bukid ang lugar na iyóng kinahiyâan niyá, at napatung̃o sa simbahan. Itinanóng ang sacristán mayor pagdatíng sa sacristía.

—¡Natutulog pa!—ang sa canyá'y caniláng isinagót ng̃ magaspang na anyô;—¿hindî mo ba nalalamang nilooban cagabí ang convento?

—Híhintayin cong siyá'y maguising.

Minasdán siyá ng̃ mg̃a sacristán niyáng anyóng magaspáng na talagáng asal na ng̃ mg̃a taong bihasang silá'y alimurahin.

Natutulog ang bulág ang isáng mata sa isáng mahabang silla, na na sa isáng suloc na hindi ináabot ng̃ liwanag. Nacalagáy ang salamín sa matá sa ibabaw ng̃ noo, sa guitnâ ng̃ mahahabang naglawit na buhóc, waláng nacatátakip sa payát at nang̃ang̃alirang na dibdib, na tumataas at bumábabâ sa canyáng paghing̃á.

Naupô sa malapit ang tagá bukid, at handáng maghintay ng̃ boong catiyagaan, ng̃uni't may nahulog sa canyáng cuarta, hinanap niyá sa pamamag-itan at tulong ng̃ isang candilà, sa ilalim ng̃ sillón ng̃ sacristán mayor. Námasid din ng̃ tagá bukid na may mg̃a bung̃a rin ng̃ tinglóy (amorseco) ang salawál at ang mg̃a manggás ng̃ baró ng̃ natutulog, na sa cawacasa'y náguising, kinusót ang tang̃ing matáng canyáng nagagamit, at may galit na pinagwicâan ang taong iyón.

—¡Ibig co pó sanang magpamisa ng̃ isa, guinoo!—ang sabi, na ang anyó'y humíhing̃ing tawad.

—Natapos na ang lahát ng̃ mg̃a misa,—ang sinabi ng̃ bulag ang isáng matá, ng̃ magcagayon, na pinatimyás ng̃ cauntî ang canyáng tinig; bucas, cung ibig mo ... ¿sa mg̃a cáluluwa sa Purgatorio ba?

—Hindi pô,—ang sagót ng̃ tagá bukid, at sacá ibinigay ang piso sa sacristán.

At tinitigan ang canyáng iisaisang matá, at idinagdág:

—Patungcól pô sa isáng taong hindi malalao't mamámatay.

At linisan ang sacristía.

—¡Mahuhuli co sana siyá cagabí!—ang sinabing nagbúbuntong hining̃a, samantalang inaalis ang tapal at iniuunat ang catawán, upáng manag-uli ang pagmumukhà at taas ni Elías.

Teksto (Baybayin)

---

ᜐᜊᜒ-ᜐᜊᜒ ᜀᜆ᜔ ᜃᜓᜇᜓ-ᜃᜓᜇᜓ

---

Iba pang pamagat

Latin

• Ang mga Sabi at Kuro-kuro

Baybayin

• ᜀᜅ᜔ ᜋᜅ ᜐᜊᜒ ᜀᜆ᜔ ᜃᜓᜇᜓ-ᜃᜓᜇᜓ