Noli Me Tangere/Kabanata 40

←Kabanata 39: Donya Consolacion ←Paliwanag

Kabanata 40: Karapatan at Kapangyarihan Paliwanag

Kabanata 41: Dalawang Panauhin→ Paliwanag→

Teksto

---

Kasalukuyan
Karapatan at Kapangyarihan

---

---

Orihinal
Ang Catuwira't ang Lacas

---

Niyao'y may icasampong oras na ng̃ gabi. Nanghihinamad na napaiimbulog at nagnining sa madilim na lang̃it ang ilang globong papel, na ipinaitaas sa pamamag-itan ng̃ asó at ng̃ hang̃ing pinainit. Ang ilang mg̃a globong pinamutihan ng̃ mg̃a bomba't coetes ay nang̃asunog at isinasapang̃anib ang lahat ng̃ bahay; dahil dito'y may nakikita pang mg̃a tao sa mg̃a palupo, na may mg̃a dalang isáng mahabang cawayang sa dulo'y may nacacabit na basahan at saca isang baldeng tubig. Naaaninagnagan ang maiitim nilang anyo sa malamlam na liwanag ng̃ impapawid, at ang cahalimbawa nila'y mg̃a fantasmang mula sa alang-alang na nanaog upang manood ng̃ mg̃a casayahan ng̃ mg̃a tao. Sinusuhan din naman ang maraming mg̃a "rueda", mg̃a "castillo", mg̃a toro ó mg̃a calabaw na apoy, at isang malaking volcang sa ganda at cadakilaa'y linaluan ang calahatlahatang nakita hanggang sa panahong iyon ng̃ mg̃a taga San Diego.

Ng̃ayo'y tumutung̃o ang caramihang mg̃a tao sa dacong plaza ng̃ bayan, upang panoorin ang huling palalabasin sa teatro. Dito't doo'y may nakikitang mg̃a ilaw ng̃ Bengala (luces de Bengala), na siyang lumiliwanag ng̃ catacataca sa masasayang mg̃a pulutong; gumagamit ang mg̃a bata ng̃ mg̃a sigsig sa paghahanap ng̃ mg̃a bombang hindi pumutoc, at iba pang mg̃a labí na mangyayari pang gamitin, datapuwa't tumugtog ang música ng̃ isang palatandaan, at ng̃ magcagayo'y linisan ng̃ lahat ang capatagang iyon.

Mainam na totoo ang pagcacapaliwanag sa tablado, libolibong mg̃a ilaw ang nacaliliguid sa mg̃a haligui, nacabitin sa bubung̃an, at nasasabog sa sahig na masinsin ang pagcacapulupulutong. Isáng alguacil ang siyáng nag-aalaga ng̃ mg̃a ilaw na iyón, at pagca napaparoon at ng̃ mapagbuti ang mg̃a ilaw na cucutapcutap, siya'y pinagsusutsutanan at sinisigawan ng̃ madla;—¡Nariyan na, nariyan na siyá!

Sa haráp ng̃ escenario (palabasan) ay pinagtotonotono ng̃ orquesta ang canilang mg̃a instrumento, ipinariring̃ig ang mg̃a pang̃unahin ng̃ mg̃a tugtuguin; sa licuran ng̃ orquesta'y naroroon ang lugar na sinasabi ng̃ corresponsal sa canyáng sulat. Ang caguinoohan sa bayan, ang mg̃a castila at ang mg̃a mayayamang dayo'y nang̃agsisiupo na sa nahahanay na mg̃a silla. Ang bayan, ang mg̃a taong walang catungculan at walang mg̃a dang̃al na caloob ng̃ pamahalaa'y siyang nacalalaganap sa nang̃atitirang lugar sa plaza; may pas-ang bangco ang mg̃a iba, na ang caraniwa'y hindi ng̃ upuan cung di ng̃ bigyang cagamutan ang pagca pandac: pinanggagaling̃an ang ganitóng gawâ ng̃ maiing̃ay na mg̃a pagtutol ng̃ mg̃a walang bangco; pagcacagayo'y nang̃agsisipanaog agad-agad ang mg̃a nacatayo sa bangco; ng̃uni't hindi nalalao't sila'y muling pumapanhic, na parang walang ano mang nangyari.

Mg̃a pagpaparoo't parito, mg̃a sigawan, mg̃a ing̃ayan sa pagtataca, mg̃a halakhacan, isáng huli na sa panahóng "buscapié", isang "reventador" ang siyang nang̃agdáragdag ng̃ caing̃ayan. Sa daco rito'y may nababaling paa ng̃ isáng bangco at nang̃ahuhulog sa lupa, sa guitna ng̃ tawanan ng̃ caramihan, ang mg̃a taong nanggaling sa malayo at ng̃ macapanood ay ng̃ayo'y siyang naguiguing panoorin; sa daco roo'y nang̃ag-aaway sa pagpapang̃agaw sa lugar; sa dacong malayo pa roo'y may nariring̃ig na isáng calampagan ng̃ nababasag na mg̃a copa at mg̃a botella: yao'y si Andeng na may daláng mg̃a alac at mg̃a pangpatid uhaw; maing̃at na tang̃an ng̃ dalawang camay ang malapad na bandeja, ng̃uni't canyang nacasalubong ang sa canya'y nang̃ing̃ibig, na nag-acalang magsamantala ng̃ gayong calagayan ...

Nang̃ung̃ulo sa pamamanihala at cahusayan ng̃ panoorin ang teniente mayor na si don Filipo; sa pagca't malulugdin sa "monte" ang gobernadorcillo. Ganito ang sabi ni don Filipo cay matandang Tasio:

—¿Ano caya ang mabuti cong gawin?—ang sabi niyá;—hindi tinanggap ng̃ Alcalde ang pagbibitíw co ng̃ catungculan;—"¿inaacala po ba ninyóng salá't cayó sa lacás sa pagganap ng̃ inyóng mg̃a catungculan?"—ang itinanóng sa akin.

—At ¿ano ang inyong isinagot?

—¡Guinoong Alcalde!—ang aking isinagot;—ang mg̃a lacas ng̃ isang teniente mayor, cahi't magpacawalawalang capacanan, pawang catulad ng̃ mg̃a lacas ng̃ lahat ng̃ mg̃a pinuno: nanggagaling ang mg̃a lacas na iyan sa mg̃a matataas na pinunò. Tinatanggap ng̃ cahi't hari man ang canyang mg̃a lacas sa bayan at tinatanggap naman ng̃ bayan sa Dios ang canyang lacas. ¡Itong bagay na ito pa naman ang wala sa akin, guinoong Alcalde!—Datapuwa't hindi aco pinakingan ng̃ Alcalde, at sinabi sa aking pag-uusapan na raw namin ang mg̃a bagay na ito pagca tapos ng̃ mg̃a fiesta.

—¡Cung gayo'y tulung̃an nawa cayo ng̃ Dios!—ang sinabi ng̃ matanda, at nag-acalang umalis.

—¿Aayaw po ba cayong manood ng̃ palabas?

—¡Salamat! hindi co kinacailang̃an ang sino man sa pananaguinip at sa paggawa ng̃ mg̃a caululan, sucat na acong mag-isa,—ang isinagot ng̃ filósofong calakip ang isang tawang palibac;—datapuwa't ng̃ayo'y naalaala co, ¿hindi ba tinatawag ang inyong paglilining ng̃ caugalia't hilig ng̃ ating bayan? Payapa, ng̃uni't malulugdin sa mg̃a panooring nauucol sa mg̃a pagbabaca at sa mg̃a labanang sumasabog ang dugò, ibig ang pagcacapantay-pantay, datapuwa't sumasamba sa mg̃a emperador, sa mg̃a hari at sa mg̃a príncipe; hindi mapagpitagan sa religión, ng̃uni't iniwawaldas ang pamumuhay sa mg̃a walang cabuluhang pag paparang̃alan sa mg̃a fiesta; ang mg̃a babae rito sa atin ay may caugaliang matimyas, ng̃uni't nang̃ahahaling pagca nacacakita ng̃ isang princesang nagpapa-ikit ng̃ sibat ... ¿nalalaman po ba ninyo cung ano ang cadahilanan nito? Talastasin po ninyong dahil sa....

Pinutol ang canilang salitaan ng̃ pagdating ni María Clara at ng̃ canyang mg̃a caibigang babae. Tinanggap sila ni don Filipo, at sinamahan sila sa canicanilang upuan. Sumusunod sa canila ang curang may casamang isa pang franciscano't ilang mg̃a castila. Casama rin naman ng̃ cura ang ilang mg̃a mamamayang ang hanap-buhay umalacbay tuwina sa mg̃a fraile.

—¡Bigyang pala nawà sila ng̃ Dios naman sa cabilang buhay!—anang matandang Tasio, samantalang lumalayo.

Pinasimulan ang palabas cay Chananay at cay Marianito, sa pagcanta ng̃ "Crispino e la comare". May mg̃a mata at may pakinig ang lahat ng̃ na sa escenario, liban lamang sa isá: si párì Salvi. Tila mandin walang sinadyâ ng̃ nagbibigay paroon cung di bantayan si María Clara, na ang tinataglay na cahapisa'y nagbibigay sa canyang cagandahan ng̃ isang anyong cahimahimalá sa ningning at cahalagahan, na ano pa't napagwawaring tunay ng̃ ang may catuwirang siya'y panoorin ng̃ boong pagliyag. Ng̃uni't hindi nang̃agsasaysay ng̃ pagliyag ang mg̃a mata ng̃ franciscano, na lubhang natatago sa malalim na hungcag na kinalalagyan ng̃ canyang mg̃a paning̃in; nababasa sa mg̃a titig na iyon ang isang bagay na cahapisang may malaking pagng̃ing̃itng̃it: ¡gayon marahil ang mg̃a mata ni Caín sa panonood, buhat sa malayo, ng̃ Paraiso, ng̃ mg̃a caligayahan, doo'y ipinakilala sa canya ng̃ canyang ina!

Nagtátapos na ang "acto" (bahagui) ng̃ pumasoc si Ibarra; pinanggaling̃an ang pagdating niya roon ng̃ isang bulungbulung̃an: siya at ang cura ang siyang pinagtining̃an ng̃ pagpansin ng̃ lahat.

Datapuwa't parang hindi nahiwatigan ng̃ binata ang bagay na iyon, sa pagca't bumati siya ng̃ walang kimì cay María Clara at sa canyang mg̃a caibigang babae, at naupo sa tabi ng̃ canyang casintahan. Si Sinang ang tang̃ing nagsalitâ:

—¿Pinanood mo ba ang volcan?—ang initanong.

—¿Hindi caibigan? ako'y napilitang aking samahan ang Capitan General.

—Cung gayo'y ¡sayang! Casama namin ang cura, at sinasaysay sa amin ang mg̃a naguing buhay ng̃ mg̃a napacasama; ¿nakita mo na? tacutin cami at ng̃ huwag caming macapagsaya, ¿nakita mo na?

Nagtindig ang cura at lumapit cay don Filipo, na tila mandin canyang pinakipagtalunan ng̃ masilacbo. Mainit ang pananalita ng̃ cura, mahinusay naman at mahina ang pananalita ni don Filipo.

—Dinaramdam co pong hindi aco macapagbigay-loob sa inyo; ang sabi ni don Filipo;—si guinoong Ibarra'y isa sa mg̃a lalong malalaki ang ambag, at may catuwirang macalagay rito samantalang hindi nanggugulo ng̃ capayapaan.

—¿Ng̃uni't hindi ba panggugulo ng̃ capayapaan ang magbigay casalanan sa mabubuting mg̃a cristiano? ¡Iya'y isang pagpapabayang macapasoc ang isang lobo sa cawan ng̃ mg̃a mababait na tupa. ¡Sasagot ca sa bagay na ito sa harap ng̃ Dios at sa harap ng̃ mg̃a matataas na puno!

Cailan man po'y nananagot aco, padre, sa lahat ng̃ mg̃a gawang bucal sa aking sariling calooban,—ang isinagot ni don Filipo na yumucod ng̃ caunti;—datapuwa't hindi binibigyang pahintulot aco ng̃ aking maliit na capangyarihang makialam sa mg̃a bagay na nauucol sa religión. Ang mg̃a nag-iibig mang̃ilag na canyang macapanayam ay huwag makipagsalitaan sa canya: hindi naman namimilit si guinoong Ibarra canino man.

—¡Ng̃uni't isáng pagbibigay puang sa pang̃anib, at cung sino ang umiibig sa pang̃anib ay sa pang̃anib namamatay!

—Wala acóng nakikitang anó mang pang̃anib, padre: ang guinoong Alcalde at ang Capitan General, na aking mg̃a punong matataas, capuwa nakipag-usap sa canyá sa boong hapong itó, at hindi ng̃a acó ang sa canila'y magpapakilalang masama ang canilang guinawa.

—Cung hindi mo siyá palalayasin dito'y cami aalis.

—Daramdamin cong totoo, datapuwa't hindi aco macapagpapalayas dito sa canino man.

Nagsisi ang cura sa sinabi, ng̃uni't wala ng̃ magawa. Humudyát sa canyáng casama, na nagtindig na masama ang loob, at capuwa sila umalis. Guinagád silá ng̃ mg̃a taong caniláng cacampí, baga man inirápan muna nila ng̃ boong pagtataním si Ibarra.

Napuspos ang ugong ng̃ mg̃a bulungbulung̃an at salisalitaan: ng̃ magcagayo'y nang̃agsilapit at nang̃agsibati sa binatang si Ibarra ang ilang mg̃a tao, at sinabi sa canyá:

—¡Sumasainyo cami; huag po ninyóng pansinin ang mg̃a iyán!

—¿Sinong mg̃a "iyan"?—ang itinanong na nagtátaca.

—¡Iyang mg̃a nagsialis at ng̃ mapang̃ilagan ang macapanayam po ninyo!

—¿At ng̃ mapang̃ilagan ang aking pakikipanayam? ¿ang aking pakikipanayam?

—¡Opo! ¡anila'y excomulgado raw po cayó!

—Sa pagtatacá ni Ibarra'y hindi naalaman cung anó ang sasabihin, at luming̃ap sa canyáng paliguid. Canyáng nakita si María Clara na tinatacpan ang mukha ng̃ canyáng abanico.

—Ng̃uni't ¿ito baga'y dapat cayang mangyari?—ang sa cawacasa'y bigláng sinabi ng̃ malacás;—¿casalucuyan bang na sa unang panahón tayo ng̃ cadilimán? Sa macatuwid baga'y....

At lumapit sa mg̃a dalaga, at binago ang anyo ng̃ pananalitâ.

—Pagpaumanhinan ninyó acó,—anyá,—nacalilimot acóng mayroon paláng sa aki'y naghihintay na aking catipán; magbabalic acó at ng̃ cayo'y aking masamahan.

—¡Huwag cang umalís!—ang sa canya'y sinabi ni Sinang;—sasayaw si Yeyeng sa "La Calandria"; ¡totoong calugodlugod sumayaw!

—Hindi maaari, caibigan co, datapuwa't aco'y bábalic.

Lalong lumala ang mg̃a bulungbulung̃an.

Samantalang lumalabas si Yeyeng na nacasuot "chula" at sinasabi ang "Da usté su permiso?" ("¿Ipinagcacaloob po ba ninyo ang inyong pahintulot?") at sinasagot siya ni Carvajal ng̃ "Pase usté adelante" ("Tumuloy po cayo") at iba pa, nang̃agsilapit ang dalawang sundalo ng̃ guardia civil cay don Filipo at hinihing̃ing ihinto ang pagpapalabas.

—¿At bakit?—ang tanong ni don Filipo na nagtataca.

—Sa pagca't nagsuntucan ang alférez at ang guinoong babae ay hindi sila macatulog.

—Sabihin po ninyo sa alférez, na binigyan cami ng̃ capahintulutan ng̃ Alcalde Mayor, at "wala sino man" sa bayang may capangyarihan sumalangsang sa capahintulutang ito, cahi't ang gobernadorcillo man, na siyang tang̃i cong mataas na puno.

—¡Talastasin ninyong kinakailang̃ang itiguil ang palabas!—ang inulit ng̃ mg̃a sundalo.

Tinalicdan sila ni don Filipo. Nang̃agsialis ang mg̃a guardia.

Hindi sinabi canino man ni don Filipo ang nangyaring ito at ng̃ huwag magulo ang catahimican.

Ng̃ matapos na ang bahaguing iyon ng̃ zarzuela na totoong pinagpurihanan, lumabas naman ang Príncipe Villardo, at hinahamon ng̃ away ang lahat ng̃ mg̃a morong pumipiit sa canyang amá; pinagbabalaan sila ng̃ bayaning puputlan silang lahat ng̃ úlo, at ang mg̃a ulong ito'y ipadadala sa buwan. Sa cagaling̃ang palad ng̃ mg̃a moro, na nang̃agsisipaghanda na sa labanang tinutugtugan ng̃ "himno de Riego", ay siyang pagcacaroon ng̃ isang gulo. Biglang nagsihinto ng̃ pagtugtog ang mg̃a bumubuo ng̃ orquesta at canilang linusob ang teatro, pagcatapos maipaghaguisan ang canilang mg̃a instrumento. Ang matapang na si Villardo, na hindi inaacalang mang̃agsisirating ang mg̃a taong iyong, canyang ipinalagay na cacampi ng̃ mg̃a moro, inihaguis naman ang canyang espada at escudo at saca bumigay ng̃ tacbo; nang makita ng̃ mg̃a morong tumatacas ang cakilakilabot na cristianong iyon, hindi sila nag-alinlang̃ang siya'y canilang gagarin: may nariring̃ig na mg̃a sigawan, mg̃a daing, tung̃ayawan, mg̃a salitang capusung̃an, nagtatacbuhan ang mg̃a tao, nang̃amatay ang mg̃a ilaw, ipinaghahaguisan sa impapawid ang mg̃a vaso ng̃ ilaw, at iba pa.—¡Mg̃a tulisan! ¡Mg̃a tulisan!—ang sigaw ng̃ mg̃a iba.—¡Sunog! ¡sunog! ¡mg̃a magnanacaw!—ang sigawan naman ng̃ mg̃a iba; nang̃agsisitang̃is ang mg̃a babae't ang mg̃a musmos, gumugulong sa lupa ang mg̃a banco at ang mg̃a nanonood, sa guitna ng̃ ligalig, pagcacaing̃ay at caguluhan.

¿Ano ang nangyari?

Ilinagad ng̃ dalawang guardia civil na may tang̃ang pamalo ang mg̃a músico at ng̃ pahintuin ang pinalalabas; sila'y narakip, baga man nagsisilaban, ng̃ teniente mayor, na casama ang caniyang mg̃a cuadrillerong ang dalang sandata'y ang canilang mg̃a lumang sable.

—¡Inyong ihatid sila sa tribunal!—ang sigaw ni don Filipo,—cayó ang bahala pagca sila'y nacawala!

Bumalic na si Ibarra at canyang hinanap si María Clara. Nang̃agsicapit sa canya ang natatacot na mg̃a dalagang pawang nang̃ang̃atal at nang̃amumutla; dinarasal ni tía Isabel ang mg̃a letanía sa wicang latin.

Ng̃ pagbalicang loob ng̃ caunti ang mg̃a tao sa pagcagulat, at ng̃ canilang matalastas cung ano ang nangyari, nag-alab ang galit sa lahat ng̃ mg̃a dibdib. Umulan ang mg̃a bato sa pulutong ng̃ mg̃a cuadrillerong naghahatid sa dalawang guardia civil; may isang nagyayacag na silabin ang cuartel at iihaw roon si doña Consolacióng casama ang alférez.

—¡Sa ganyan lamang sila pinakikinabang̃an!—ang sigaw ng̃ isang babaeng naglililis ng̃ canyang mangas at iniunat ang canyang mg̃a bisig;—panggugulo ng̃ bayan! ¡Wala silang nalalamang pag-usiguin cung di ang mababait na mg̃a tao! ¡Nariyan ang mg̃a tulisan at ang mg̃a magsusugal! ¡Sunuguin natin ang cuartel!

Hinihipò ng̃ isa ang canyang bisig at humihing̃ ng̃ confesión; cahabaghabag na mg̃a taghoy ang lumalabas sa ilalim ng̃ mg̃a bangcong nang̃atumba: yao'y isang caawaawang músico. Punongpuno ang escenario ng̃ mg̃a artista at ng̃ mg̃a taong bayan. Nariyan si Chananay, na nacasuot ng̃ Leonor sa Trovador, na nakikipagsalitaan ng̃ wicang tinda cay Ratia, na nacasuot maestro ng̃ escuela; si Yeyeng na nacabalot ng̃ malaking panyong sutla na na sa tabi ng̃ príncipe Villardo; pinagpipilitan ni Balbino't ng̃ mg̃a morong aliwin ang mg̃a músicong may mg̃a nasactan at hindi. Nagpapacabicabila ang ilang mg̃a castila at pinagsasabihan ang bawa't canilang nasasalubong.

Datapuwa't may nagcacabilog ng̃ isang pulutong. Napag-unawa ni don Filipo ang canilang adhica at canyang tinacbo upang sansalain.

—¡Huwag sana ninyong sirain ang catahimican!—ang isinisigaw ni don Filipo;—¡hihing̃i tayo bucas ng̃ carapatang tumbas sa caguluhang canilang guinawa, bibigyan tayo ng̃ nauucol sa ating catuwiran; nananagot aco sa inyong bibigyan tayo ng̃ nauucol sa ating catuwiran!

—¡Hindi!—ang isinasagot ng̃ ilan; ¡gayon din ang guinawa sa Calambà (ng̃ 1879), gayon din ang ipinang̃aco, datapuwa't walang ano mang guinawa ang Alcalde! ¡Ibig naming gumawa ng̃ pagca justicia sa aming camay! ¡Tayo na sa cuartel!

Nawalang cabuluhan ang mg̃a pakikiusap ng̃ teniente mayor; nagpapatuloy ang pulutong sa canilang panucala. Luming̃ap si don Filipo sa canyáng paliguid at humahanap ng̃ sa canya'y tumulong ay canyáng nakita si Ibarra.

—Guinoong Ibarra, ¡para na ninyóng awa! ¡Sila'y inyóng sansalain, samanatalang humaharap acó ng̃ mg̃a cuadrillero!

—Anó ang aking magagawa?—ang itinanong ng̃ binata, na natitigagal, datapuwa't malayo na ang teniente mayor.

Si Ibarra naman ang nagling̃ap-ling̃ap sa canyáng paliguid, at naghahanap siya ng̃ hindi nalalaman cung sino. Sa cagaling̃ang palad ay anaki'y canyáng nasuliapan si Elías, na walang bahalang pinanonood ang gayóng kilusan. Tinacbó siya ni Ibarra, hinawacan siyá sa bisig at sinabi sa canya sa wikang castila:

—¡Alang-alang sa Dios! ¡gumawa po cayó ng̃ bahagya, sacali't may magagawa; wala po acong magawang anó man!

Tila mandin siya'y nawatasan ng̃ piloto, sapagca't nawala siya't sinuot ang mg̃a bumubuo ng̃ pulutong.

Naring̃ig ang masilacbóng pagmamatuwiran, mabilís na tutulán; pagcatapos ay untiunting nagpasimula ng̃ paghihiwahiwalay ng̃ mg̃a magcacapulutóng, at naalis sa bawa't isá ang anyóng may gagawing caguluhan.

At panahón na ng̃a, sa pagca't lumalabas na ang mg̃a sundalong may dalang mg̃a sandata at nacalagay sa dulo ng̃ fusil ang bayoneta.

¿Samantala'y ano ang guinagawa ng̃ cura?

Hindi pa nahihiga si párì Salví. Nacatindig siya, nacatuon ang noo sa mg̃a "persiana", sa dacong plaza ang tanaw, hindi cumikilos, at manacanacang pinatatacas niya ang pinipiguil na buntong hining̃a. Cung hindi sana napacadilim ang liwanag ng̃ canyang ilaw, marahil napagmasdang napupuno ng̃ mg̃a luha ang canyang mg̃a mata. Gayon ang caniyang naguing anyo sa isang horas halos.

Pinucaw siya sa ganitong calagayan ng̃ pagcacagulo sa plaza. Sinundan ng̃ canyang mg̃a matang nangguiguilalas ang walang tuos na pagpaparoo't parito ng̃ mg̃a tao, at ang mg̃a tinig nila'y dumarating sa canyang hagawhaw na lamang.—Isa sa mg̃a alilang dumating ang sa canya'y nagbigay alam ng̃ nangyayari.

Dumaan sa canyang panimdim ang isang isipin. Sa guitna ng̃ mg̃a caing̃ayan at caguluhan, sinasamantala ng̃ mg̃a may mahahalay na budhi ang pagcagulat at cahinaan ng̃ loob ng̃ mg̃a babae; nang̃asisisiticas at nang̃agliligtas sa sarili, sino ma'y walang nacacaalaala sa cang̃ino man, hindi nariring̃ig ang sigaw, hinihimatay ang mg̃a babae, nang̃agcacasaguian, nang̃asusung̃aba; dahil sa pagcagulat at pagcatacot ay hindi pinakikinggan ang hibik ng̃ capurihang nalulugso, at sa calaguitnaan ng̃ gabi ... ¡at pagca nagcacaibigan! Tila mandin nakikinikinita niyang calong ni Crisostomo si María Clarang hindi nacamamalay-tao, at sila'y nang̃awala sa cadiliman.

Lumulucsong nanaog sa mg̃a hagdanan, walang sombrero, walang bastón at parang sira ang isip na tinung̃o ang plaza.

Nasumpung̃an niya roon ang mg̃a castilang pinagwiwicaan ang mg̃a sundalo, canyang tiningnan ang mg̃a upuang kinalalagyan ni María Clara at ng̃ canyang mg̃a caibigan, at nakita niyang wala na sila roon.

—¡Padre Cura! ¡padre Cura!—ang sigawan sa canya ng̃ mg̃a castila; ng̃uni't hindi niya pinansin sila. Doo'y nacahing̃a siya: nakita niya sa manipis na tabing na naroon ang isang anino, ang carapatdapat sambahing anino, ang puspos ng̃ biyaya at calugodlugod na pang̃ang̃atawan ni María Clara, at ang sa canyang tía na may dalang mg̃a taza at mg̃a copa.

—¡Magaling na lamang!—ang canyang ibinulong,—tila mandin walang nangyari cung di ang pagcacasakit lamang.

Sinarhan ni tía Isabel, pagcatapos ang mg̃a capis ng̃ bintana, at hindi na napakita ang caibig-ibig na anino.

Lumayo sa lugar na iyon ang cura, na di man lamang nakikita ang caramihan. Nalaladlad sa harap ng̃ canyang mg̃a mata ang cagandagandahang pang̃ang̃atawan ng̃ isang dalaga, na tumutulog at humihing̃a ng̃ catamistamisan; naliliman ang bubong ng̃ mg̃a mata ng̃ mahahabang pilicmata, na ang calantican ay tulad sa mg̃a pilicmata ng̃ mg̃a Virgen ni Rafael; ng̃uming̃iti ang maliit na bibig; nalalarawan sa boo ng̃ pagmumukhang yaon ang pagca Virgen, ang calinisang wagas, ang pagca walang malay casalanan; ang pagmumukhang iyo'y isang lubhang matimyas na panaguinip sa guitna ng̃ maputing damit ng̃ canyang higaan, wang̃is sa isang ulo ng̃ querubín sa guitna ng̃ mg̃a alapaap.

Nagpatuloy ng̃ pagcakita ang panimdim ni pari Salví ng̃ iba't iba pang mg̃a bagay ...; ¿ng̃uni't sino ang macapaglilipat sa papel ng̃ lahat ng̃ mapapanimdim ng̃ isang nag-aalab na budhi?

Marahil ay ang Corresponsal ng̃ periódico, na winacasan ang pagsaysáy ng̃ fiesta at ng̃ lahat ng̃ mg̃a nangyari sa ganitong paraan:

"Macalilibong salamat, walang hangang salamat sa sumapanahon at masicap na pamamag-itan ng̃ totoong cagalanggalang na si pari fray Bernardo Salví, na hindi kinatacutan ang lahat ng̃ pang̃anib, sa guitna ng̃ bayang iyóng nagng̃ing̃itng̃it ng̃ galit, sa guitna ng̃ caramihang wala ng̃ pinagpipitaganan; waláng bastón, walang sombero'y pinayapa niyá ang mg̃a galit ng̃ caramihan, na waláng ibang guinamit liban na lamang sa canyáng mapanghicayat na pananalita, at ang cadakilaan at capangyarihang cailan ma'y hindi nagcuculang sa sacerdote ng̃ isang Religión ng̃ Capayapaan. Linisan ng̃ banal na religioso ang mg̃a catamisan ng̃ pagcahimbing, na tinatamasa ng̃ lahat ng̃ magandang diwa na gaya ng̃ canyang taglay, upáng mailagang mangyari ang isang munting casacunaan sa canyáng mg̃a oveja. Hindi ng̃a marahil calilimutan ng̃ mg̃a mamamayan sa San Diego ang ganitong lubhang magaling na guinawa niyá at magpacailan ma'y kikilanlin sa canyang utang na loob!"

Teksto (Baybayin)

---

ᜃᜇᜉᜆᜈ᜔ ᜀᜆ᜔ ᜃᜉᜅ᜔ᜌᜇᜒᜑᜈ᜔

---

Iba pang pamagat

Latin

• Ang Karapatan at Lakas
• Karapatan at Lakas
• Ang Katwiran at Lakas
• Ang Katwiran
• Ang Katwiran at ang Lakas

Baybayin

• ᜀᜅ᜔ ᜃᜇᜉᜆᜈ᜔ ᜀᜆ᜔ ᜎᜃᜐ᜔
• ᜃᜇᜉᜆᜈ᜔ ᜀᜆ᜔ ᜎᜃᜐ᜔
• ᜀᜅ᜔ ᜃᜆ᜔ᜏᜒᜇᜈ᜔ ᜀᜆ᜔ ᜎᜃᜐ᜔
• ᜀᜅ᜔ ᜃᜆ᜔ᜏᜒᜇᜈ᜔
• ᜀᜅ᜔ ᜃᜆ᜔ᜏᜒᜇᜈ᜔ ᜀᜆ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜎᜃᜐ᜔