Noli Me Tangere/Kabanata 37

←Kabanata 36: Unang Ulap ←Paliwanag

Kabanata 37: Ang kaniyang Kataas-taasan Paliwanag

Kabanata 38: Prusisyon→ Paliwanag→

Teksto

---

Kasalukuyan
Ang kaniyang Kataas-taasan

---

---

Orihinal
Ang Gobernador Heneral

---

—¡Ibig cong causapin ang binatang iyan!—ang sabi ng̃ Gobernador General sa isang ayudante;—pinúcaw niyang totóo ang aking nasang siya'y makilala.

—¡May nang̃agsilacad na pô upang siya'y hanapin, aking general! Datapuwa't díto'y may isang binatang taga Maynílà, na mapílit ang hing̃íng siya'y papasúkin díto. Sinabi pô namin sa canyang walang panahon ang camahalan ninyó, at cayó'y hindî naparíto upang duming̃ig ng̃ mg̃a pagsasacdal, cung dî ng̃ tingnan ang bayan at ang procesión; ng̃úni't sumagót, na sa tuwituwî na'y may panahón daw na magagamit ang camahalan pô ninyó upang gumawâ ng̃ nauucol sa catuwíran....

Lining̃ón ng̃ Gobernador General na nagtataca ang Alcalde.

—Cung hindî pô acó nagcacamalî,—ang sagót ng̃ Alcaldeng yumucód ng̃ cauntî,—iyan ang binatang canínang umaga'y nacagalít ni parì Damaso, dahil sa sermón.

—¿Diyata't mayroon pang iba pala? ¿Sinasadyà mandíng talaga ng̃ fraileng iyang guluhín ang lalawígan, ó baca cayâ ang ísip niya'y siya ang nacapangyayari rito? ¡Sabíhin pô ninyó sa binatang siya'y magtuloy!

Nagpapasial na pabalicbalic sa magcabicabilang dúlo ng̃ salas ang Gobernador General, na nang̃ang̃atal sa galit.

Sa "antesala" (panig ng̃ bahay na na sa bago pumasoc sa salas) ay may ilang mg̃a castilà na nahahalò sa mg̃a militar, mg̃a namumunò sa bayan ng̃ San Diego at mg̃a mamamayan; sila'y nagsasalitaan ó nagmamatuwírang nagcacalúpon sa iba't ibang pangcat. Nang̃aroroon din naman ang lahat ng̃ mg̃a fraile, líban na lámang kay pári Dámaso, at ibig niláng pumások upang maghandóg ng̃ galang sa Gobernador General.

—Ipinamámanhic sa mg̃a camahalan pô ninyong mang̃aghintay ng̃ sandali—anang ayudande;—¡pumasoc pô cayô, binatà!

Namumùtla at nang̃ang̃atal na pumasoc ang binatang iyóng taga Maynilà na madalas mámali sa pananalita na pinaghahaló ang griego at ang tagalog.

Pawang napuspós ng̃ pangguilalás ang lahat marahil, ng̃a'y totóong malaki ang galit ng̃ Gobernador General upang mang̃ahás na papaghintayin ang mg̃a fraile. Nagsalita si pári Sibyla:

—¡Acó'y walang anó mang sasabihin sa canyá!... ¡nagsasayang acó rito ng̃ panahon!

—Gayón din ang wicà co,—ang dugtong ng̃ isáng agustino;—¿táyo na?

—Hindî cayâ lalong magaling na ating siyasatin cung papaáno ang canyáng iniisip?—ang tanóng ni pári Salvi;—sa ganya'y maiilagan natin ang mg̃a upasala ng̃ mg̃a macaaalam.. at maipaaalaala natin sa canya ... ang canyáng mg̃a catungculan ...sa Religión,..

—¡Magtuloy pô ang mg̃a camahalan ninyó, cung inyóng ibig!—anang ayudante, na hatid ang binatang hindî nacauunawà ng̃ griego, na ng̃ayó'y lumálabas na taglay ang isáng pagmumukháng kinikinang̃an ng̃ catuwáan.

Naunang pumasoc si párì Sibyla; sa licura'y sumúsunod si pári Salvi, si párì Manuel Martin at ang iba pang mg̃a fraile. Silá'y nang̃agsiyucód ng̃ bôong capacumbabaan, liban na lámang cay párì Sibyla, na pinapanatilì, sampô sa canyáng pagyucod, ang tang̃ing anyô ng̃ isáng nacatataas cay sa ibá; na anó pa't baligtad sa guinawá ni párì Salvi, na halos hinutoc ang bayawang.

—Sino pô sa mg̃a camahalan ninyó si párì Dámaso?—ang biglang itinanóng ng̃ Gobernador General, na hindî man lamang silá pinaupô, hindî silá kinumusta, at hindî silá pinagsabihan niyáng mg̃a salitang pangpapúri na pinagcaugaliang tanggapin ng̃ gayóng mg̃a catataas na úring mg̃a tao.

—Hindî pô, guinóo, casama namin si párì Dámaso!—ang sagót ni párì Sibyla ng̃ halos gayón ding masacláp na pananalitâ.

—¡Nacahigâ pô sa baníg at may sakit ang lingcôd ng̃ camahalan ninyó!—ang idinugtông na bóong capacumbabaan ni párì Salvi;—pagcatapos na magtamó ng̃ lugód na macabati pô sa inyó at macumusta namin ang inyóng calagayan, ayon sa nararapat gawin ng̃ lahat ng̃ mababait na mg̃a lingcód ng̃ Hari at ng̃ lahát ng̃ taong may pinag-aralan, naparito pô naman cami sa ng̃alan ng̃ mapitagang lingcód ninyó, na may casaliwang palad na....

—¡Oh!—ang isinalabat ng̃ Capitán General, na pinipihit ang silla sa pamamag-itan ng̃ isáng páa nitó at saca ng̃umiting nang̃ang̃atal,—cung ang lahát ng̃ mg̃a lingcód ng̃ aking camahalan ay catulad ng̃ camahalan ni parì Dámaso, lalong iibiguin co pang acó na ang maglingcód sa akin ding camahalan!

Ang mg̃a cagalangalang na mg̃a fraile na pawang nacatayò ang catawan ay nang̃agsisitayò naman ang caniláng cáluluwa sa ganitóng pagcasasalabat.

—¡Cayó po'y mang̃agsiupô!—ang idinugtóng ng̃ Capitán General, pagcatapos ng̃ sumandaling pagtiguil, at pinatamis ng̃ caunti ang canyáng pang̃ung̃usap.

Lumalacad na patiad si capitang Tiagong nacafrac; hatíd niya't tang̃an sa camáy ni María Ciara, na pumasoc na halos hindî macahacbang at kimíng kimi. Gayón ma'y gumamit ng̃ calugód-lugód at mapitagang pagyucód.

—¿Ang guinoong binibini pô bang itó ang anac ninyó?—ang tanóng na nagtataca ng̃ Capitán General.

—¡At inyó pô, aking General!—ang sagót ni capitang Tiago ng̃ bóong cataimtiman.

—Nang̃asidilat ang Alcalde at ang mg̃a ayudante; datapuwa't nanatili sa hindî pagng̃igiti ang Capitán General, iniabot ang camáy sa binibini at sa canyá'y sinabi ng̃ matimyás na pananalitâ:

—Mapapalad ang mg̃a magugulang na may mg̃a anác na babaeng gaya pô ninyó, guinoong binibini! Cayó pó'y ibinalita sa aking carapatdapat na cayó'y pagpitaganan at pangguilalasán ... hinang̃ad co cayóng makita upang cayó'y pasalamatan dahil sa magandang guinawâ pô ninyo ng̃ayong araw na itó. Nalalaman cong "lahát" at hindî co lilimutin ang marang̃al ninyóng inasal pagsúlat co sa Gobierno ng̃ Harî. Samantala'y itulot pô ninyó, guinoong binibini, na pang̃alan ng̃ dakilang Harî na dito'y aking ipinakikiharap, at umiibig ng̃ "capayapaan" at "capanatagan" ng̃ canyáng mg̃a tapat na loob na nasasacop, at sa pang̃alan co naman, na pang̃alan ng̃ isáng amáng may mg̃a anác na babaeng casing gúlang pô ninyó, na cayo'y pasalamatan ng̃ boong ligaya, at ipagtagubiling bigyan ng̃ isáng ganting pála!

—¡Guinoo!...ang tugón ni María Clarang nang̃ang̃atal.

Nahulaan ng̃ Capitan General cung anó ang talagang ibig niyang sabihin at sumagót:

—Totoó pong magaling, guinoong binibini, na cayó'y magcasiya sa galák ng̃ inyóng sarilíng budhî at sa pagmamahal ng̃ inyóng mg̃a cababayan, na ang catunaya'y siyá ng̃ang lalong magaling na ganting pála, at hindi na tayo dapat huming̃i pa ng̃ iba. Datapuwa't huwag pò ninyóng ikait sa akin ang magandang pagcacataong aking maipakilala na, cung marunong magparusa ang Justicia'y marunong di namang gumanting pála, at siya'y hindî parating "bulág."

Sinalità ng̃ Capitan General sa isáng paraang macahulugan at lalong malacás ang lahát ng̃ mg̃a salitang napapaguitanan ng̃ lambál na coma.

—Naghihintay po ng̃ mg̃a utos ng̃ camahalan ninyo si guinoong Juan Crisostomo Ibarra!—ang malacas na sabi ng̃ isang ayudante.

Nang̃atal si Maria Clara.

—¡Ah!—ang biglang sinabi ng̃ Capitan General,—tulot po ninyo, guinoong binibini, na sa layo'y sabihin ang aking nais na cayo'y muli cong makita bago co iwan ang bayang ito: mayroon pa po acong totoong mahahalagang bagay na sa inyo'y aking sasabihin. Guinoong Alcalde, sasamahan po ninyo aco sa boong aking pagpapasial na ibig cong gawing lácad, pagcatapos ng̃ pakikipagsalitaan cay guinoong Ibarra, na cami lamang dalawa ang mag-uusap.

—Itulot pô ng̃ camahalan ninyo,—ani pari Salvi ng̃ boong capacumbabaan, na sa inyo'y ipaalaalang si guinoong Ibarra'y excomulgado....

Sinalabat siya ng̃ Capitan General at ito ang sinabi:

—Lubos cong ikinatutuwang walang iba acong dapat ipamanglaw cung di ang calagayan ni pari Damaso, na aking hinahang̃ad ng̃ "taimtim sa aking loob" na siya'y "ganap na gumaling," sa pagca't hindi marahil lubhang macapagpapasaya ng̃ loob sa canyang gulang ang isang "paglalacbay sa España," dahil sa caramdaman ng̃ canyang catawan. Datapuwa't ito'y maalinsunod sa canyá ... at samantala'y ing̃atan nawâ ng̃ Dios ang inyong mg̃a camahalan!

Nang̃agsialis ang isa't isa.

—At tunay ng̃ang maaalinsunod sa canya!—ang ibinúbulong ni párì Salvi, paglabás.

—¡Tingnan natin cung sino ang mauunang maglalacbay agad!—ang Idinugtóng ng̃ isa pang franciscano.

—¡Yayao aco ng̃ayon din!—ang sabing masama ang loob ni párì Sibyla.

—¡At cami paparoon sa aming lalawigan!—ang sinabi ng̃ mg̃a agustino.

Hindi matiis ng̃ isa't isa, sa dahil na masamang cagagawan ng̃ isang franciscano'y kinausap sila ng̃ Capitán General ng̃ malakíng calamigán.

Nasalabong nila sa antesala si Ibarra, na sa canila'y nagpacaing iilan pa lamang ang oras na nacararaan. Hindî sila nagbatian, ng̃uni't nagcaroon ng̃ mg̃a ting̃inang lubhang marami ang sinasaysay.

Iba naman ang guinawa ng̃ Alcalde; ng̃ walâ na roon ang mg̃a fralle'y binati siyá at maguiliw na iniabot sa canya ang camáy, datapuwa't hindî sila nacapagsalitaan ng̃ ano man, dahil sa pagdating ng̃ ayudante.

Nasalubong niya sa pintuan si Maria Clara: maraming bagay rin ang mg̃a sinabi ng̃ titigang guinawa ng̃ dalawa, ng̃uni't ibang iba sa mg̃a sinalita ng̃ mg̃a mata ng̃ mg̃a fraile.

Humacbang ng̃ ilang patung̃ó sa canya ang Capitan General.

—Lubós na lubós ang aking galac sa aking mahigpit na pakikicamay sa inyó, guinoong Ibarra. Itulot pô ninyó sa aking cayó'y tanggapin co ng̃ boong pagpapalagay ng̃ loob.

Tunay ng̃a namang pinanonood at pinagmamasid ang binata ng̃ Capitán General na napagkikilala ang canyang catuwaan.

—Guinoo ... ang ganyang pagcalakilaking cagandahan ng̃ loob....

—Nacasusugat sa akin ang inyóng pagtataca, inyóng ipinakikilala sa aking hindî ninyó inaasahang cayó'y pagpapakitaan co ng̃ magandang loob sa pagtanggap co sa inyó: itó'y pagcuculang tiwalâ sa aking pagmamahal sa catuwiran.

—Hindî pô pagbibigay ng̃ catuwiran, guinoo, cung di pagpapautang ng̃ loob ang isáng pagtanggap—catoto sa isang gaya cong walang anó man cahulugang sumasailalim ng̃ capangyarihan ng̃ mahal na Harì.

—¡Mabuti, mabuti!—anang Gobernador General na naupo at tulóy itinurò sa canyá ang isáng upuan;—bayaan ninyóng acó'y magtamó ng̃ sandaling pagbubucás ng̃ pusò; totoong malaki ang aking pagcalugód sa inyóng caasalan; caya ng̃a't cayó'y inihing̃i co na sa Gobierno ng̃ Harì ng̃ isáng ganting palang dang̃al (condecoración), dahil sa caisipan ninyóng pagcacaawang gawang pagtatayó ng̃ isáng páaralan ... Cung nagsalitâ lamang cayó sa akin, pinanood co sana ng̃ boong tuwâ ang pagdidiwang na guinawâ at marahil ay nailigtas co cayó sa isáng sama ng̃ loob.

—Sa ganang aki'y ipinalalagay cong napacaliit ang aking adhicâ,—ang isinagót ng̃ binata,—na hindi co inacalang may cauculáng carapatan upang abalahin co ang inyóng caisipan na lubháng maraming pinang̃ang̃asiwaan; bucód sa ang catungculan co'y sa unang punò ng̃ aking lalawigan magsalitâ muna.

—Iguinaláw ng̃ Capitan General ang canyáng úlo, na nagpapakilala ng̃ canyáng ligaya, at nalalao'y lalong gumagamit ng̃ anyóng pagpapalagay ng̃ loob, at nagpatuloy ng̃ pananalità:

—Tungcól sa samaan ng̃ loob na nangyari sa inyó at kay párì Dámaso, huwag pô cayóng matatacot at huwag din namang mag-iing̃at ng̃ pagtatanim hindî sásalang̃in ang isá man lámang buhóc ninyó sa úlo samantalang acó ang namamahalà sa Kapulúan, at tungcól naman sa excomunión, cacausapin co na ang Arzobispo, sa pagca't kinacailang̃ang makibagay tayo sa lacad ng̃ panahón: dito'y hindî tayo macapagtatawa sa mg̃a bagay na itó sa hayagang gaya sa España ó sa paham na Europa. Gayón ma'y dapat cayóng magpacaing̃at sa hinaharap na panahón; nakipagtunggali cayó ng̃ paharapan sa mg̃a capisanang dahil sa caniláng cahulugan at cayamana'y kinacailang̃ang siya'y igalang. Ng̃uni't cayó'y aking tatangkilikin, sa pagca't kinalulugdan co ang mg̃a mababait na anác, kinalulugdan co ang magbigay unlác sa capurihán ng̃ mg̃a namatay ng̃ magulang; acó man nama'y umibig din sa aking mg̃a magúgulang, at ¡tulung̃an acó ng̃ Dios! hindî co maalaman ang aking gagawin sa calagayan pô ninyô!....

At bigláng bigláng binago ang salitaan, at tumanóng:

—Ibinalitâ sa aking galing daw pô cayó sa Europa, ¿nátira ba cayó sa Madrid?

—Opô, natira acóng iláng buwán doon.

—Hindî ba ninyó naririnig sa mg̃a salitaan doon ang aking familia?

—Bagong caaalis pa pó ninyo ng̃ acó'y magtamó ng̃ capurihang ipakilala sa inyong familia.

—At cung gayó'y bakit naparito cayó ng̃ waláng dalá na anó mang súlat na pangtagubilin sa akin at ng̃ cayó'y aking tangkilikin?

—Guinoo,—ang sagót ni Ibarrang casabay ang pagyucod,—sa pagca't hindî tulóy tulóy na galing aco sa España, at sa pagca't palibhasa'y sinabi sa akin cung anó po ang caugalian ninyó, inaaala cong hindî lamang walang cabuluhan ang isáng sulat na pangtagubilin sa inyóng acó'y inyóng tangkilikin, cung dî naman isáng capaslang̃an pô sa inyó: talagáng natatagubilin sa inyò caming mg̃a filipinong lahát.

Nasnaw ang isáng ng̃iti sa mg̃a labi ng̃ matandang militar, na madalang na muling sumagót, na anaki'y sinusucat at tinitimbang ang canyang mg̃a salita.

—¡Ikinaliligaya cong umisip cayo ng̃ papaganyan, at ... ganyan ng̃a sana! Gayón man, binata, dapat pô ninyóng maalaman cung anó ang mg̃a mabibigat na bagay na pinapas-an namin sa Fiilpinas, Dito'y caming mg̃a matatandang mg̃a militar, kinacaliang̃ang gawin namin at lumagay cami sa lahat; Hari, Ministro ng̃ Estado, ng̃ Guerra, ng̃ Gobernación, ng̃ Fomento, ng̃ Gracia at Justicia at iba pa, at ang lalo pang masama'y kinacailang̃an naming ipagtanóng ang bawa't bagay sa malayong Inang Bayan, na sinasang-ayunan ó minamasama, ng̃ papikit cung minsan, ayon sa casalucuyang panahón, ang aming mg̃a panucalang cahing̃ian. At ¡bago sasabihin namin mg̃a castilang; Ang yumayacap ng̃ malaki'y hindî nacapipisil na mabuti! Bucód sa rito'y ang caraniwan, napaparito caming bahagya na napagkikilala ang lupaing itó, at iniiwan namin pagpapasimula naming makilala.—Sa inyo'y macapagsasalitá acó ng̃ walang ligoyligoy, sa pagca't walang cabuluhang magpacunuwari acó ng̃ ibáng bagay. Caya ng̃a cung sa España, na bawa't bagay may ucol na canyáng ministro, na ipinang̃anác at lumaki rin sa lupaíng iyón; na may mg̃a pámahayagan at napagkikilala ang munacala ng̃ mg̃a mamamayan, na iminumulat at ipinauunawa sa Gobierno ang canyáng mg̃a camalian ng̃ canyá ring mg̃a camáy, gayón ma'y hindî wastô at maraming totoo ang mg̃a caculang̃an, isáng himala na dito'y hindî magcaguló-gulong lahát, sa caculang̃an ng̃ mg̃a cagaling̃ang sinabi co na, bucód sa rito'y may isáng macapangyarihang caaway na humahadlang sa lihim sa icagagaling nitong Kapuluan at lumulubid sa cadiliman ng̃ icahihintó nitó sa pagsúlong sa guinhawa at dang̃al. Hindî nagcuculang ng̃ magagandang panucalà ang mg̃a namamamahala, ng̃uni't napipilitan camíng gumamit ng̃ mg̃a matá at mg̃a bisig ng̃ ibá na ang caraniwa'y hindî namin kilala, na marahil hindî ang paglilingcód sa canyang sariling Bayan ang guinagawâ, cung dî ang paglilingcód lamang sa sariling iguiguinhawa. Ito'y hindî casalanan namin, cung dî sa calacaran ng̃ panahón; hindî cacaunti ang naitutulong sa amin ng̃ mg̃a fraile, datapuwa't hindî na macasasapát silá ... Ibig cong ipagmalasakit cayó, at ibig co sanang huwag macapagpahamac sa inyó ng̃ anó man ang mg̃a caculang̃an ng̃ casalucuyang sinusunod naming pamamahalà ... hindî co mangyaring maampon ang lahat, at hindi namán macapagsacdal na lahát sa akin. ¿May magagawâ pô ba acó sa inyóng mapakikinabang̃an ninyó cahi't cacaunti? ¿mayroon pô ba cayóng anó mang ibig hing̃i sa akin?

Nagnilay-nilay si Ibarra.

—Guinoo,—ang isinagót,—ang lalong malaking nais co'y ang ililigaya nitóng aking bayan, ligayang ibig co sanang maguing cautang̃an niya sa Inang Bayan, at sa pagpupumilit ng̃ aking mg̃a cababayan, at mabigkisán ang Inang Bayan at ang aking mg̃a cababayan ng̃ waláng hanggang tali ng̃ nagcacaisang mg̃a adhicá at ng̃ nagcacaisang mg̃a pag-aari. Ang Gobierno lámang ang macapagbibigay ng̃ aking cahing̃ian, pagcatapos ng̃ mahabang panahóng laguing pagsusumakit at ng̃ tapat na mg̃a pagbabago ng̃ mg̃a cautusán.

Tinitigang sandalî ng̃ Capitán General, titig na tinumbasán ni Ibarra ng̃ gayón din catagal na titig.

—¡Cayó pô ang unang lalaking nacausap co sa lupaing itó!—ang bigláng sinabi at iniabot sa canyá ang camáy.

—Walâ pô cayóng nakikita cung dî ang mg̃a táong dito sa ciudad ay humihilahod, hindî pô ninyó nadadalaw ang pinararatang̃ang mg̃a dampá sa aming mg̃a bayan; cung mamasid pô sana ninyó sila'y macacakita cayó ng̃ tunay na may magandang púsò at mg̃a dalisay na caasalan.

Nagtindig ang Capitán Ganeral at nagpasyál ng̃ pacabícabila sa sálas.

—Guinóong Ibarra,—ang pagdaca'y sinábi, na bigláng tumíguil,—ang bináta'y tumindig;—maráhil yayáo acó sa lóob ng̃ isáng buwán; hindî nauucol sa inyóng báyan ang patacbó ng̃ inyóng isip at ang inyóng pinag-arálan. Ipagbili pô ninyó ang lahát ninyóng mg̃a ariarian, paghusáyin ninyó ang inyóng cabán ng̃ damit at sumáma cayó sa akin sa Europa; ang sing̃áw ng̃ lúpà roo'y macagágaling sa inyó.

—¡Hindî co calilimutan hanggang nabubuhay ang magandang loob na pakita sa akin ng̃ inyó pong camahalan! ang isinagot ni Ibarrang nababagbag ng̃ caunti ang calooban;—datapuwa't dapat acóng tumirá sa lupaing kinabuhayan ng̃ aking mg̃a magugulang.....

—¡Kinamatayán nilá, ang lalong carapatdapat ninyóng sabíhin! Maniwalà pó cayó sa akin, marahil higuít ang aking pagcakilala sa inyóng lupaín cay sa inyó ... ¡Ah! maalaala co palá,—ang canyang bigláng sinábi na nagbago ng̃ anyô ng̃ pananalitâ,—¡cayó'y mag-aasawa sa isáng dalagang carapatdapat sambahín, ay biníbinbín sa cayó dito! ¡Humayó cayó! ¡humayó cayó sa canyang tabí at ng̃ lalo cayóng magcaroon ng̃ calayaan ay paparituhin ninyó sa akin ang canyáng amá,—ang idinagdág na nacang̃itî.—Gayón ma'y huwág ninyóng lilimuting ibig cong samáhan ninyó acó sa pagpapasyál.

Yumucód si Ibarra at yumáo.

Tináwag ng̃ Capitán General ang canyáng ayudante.

—¡Nagágalac acó—anyá, na tinatapictapíc ang balicat ng̃ ayudante;—ng̃ayón co lamang nakita cung paano ang paráan upang maguíng isáng magaling na castilà, na hindî kinacailang̃ang talicdán ang pagca magalíng na filipino, at sintahín ang canyáng sariling báyan; sa cawacasa'y naipakilala co ng̃ayón sa mg̃a fraile na hindî larûan nilá ang lahát sa atin; ¡binigyáng bútas acó ng̃ binátang itó sa paggawa ng̃ gayón, at hindî malalao't mabibigyan co ng̃ tapat na tumbás ang fraile! ¡Sáyang at ang binatang iya'y balang araw ay ... datapuwa't paparituhin mo ang Alcalde sa akin!

Humaráp caracaraca sa canyá ang Alcalde.

—Guinoong Alcalde,—ang sinábi sa canya pagpasoc niya,—ng̃ mailagang mangyari uli ang "napanood" ng̃ camahalan pô ninyóng mg̃a "cagagawan", mg̃a cagagawang dinaramdam co, palibhasa'y "nacasisirang púrì" sa Gobierno at sa lahat ng̃ mg̃a castilà, nang̃ang̃ahas acóng ipagbílin sa inyó ng̃ "totoong mahigpit" si guinoong Ibarra, upang hindî lamang ipagcaloob ninyó sa canya ang mg̃a kinacailang̃an at ng̃ maganap niyá ang canyang mg̃a panucalang nauucol sa icapagcacapúrì ng̃ Inang-Bayan, cung dî naman ìpang̃ilag ninyó sa hinaharap na panahóng siya'y bagabaguin ng̃ taong sino man at sa dahilang paano mang paraan.

Napag unawà ng̃ Alcalde ang sa canya'y pagsisi, caya ng̃a't siya'y yumucód upang mailihim ang cagulumihanan ng̃ canyang lóob.

Ipasabi pô ninyó ang gayôn dín sa alférez na siyang nag-uutos dito sa "sección", at inyó pong siyasatin cung túnay ng̃ang may mg̃a tang̃ing cagagawang sarilí ang guinóong iyan, na hindî sinasabi ng̃ mg̃a "reglamento": hindî lamang íisang caraing̃an ang aking naring̃ig tungcól sa ganitóng bagay.

Humarap si capitang Tiagong matigas ang damít na magaling ang pagcacaprinsa.

—Don Santiago,—ang sa canyá'y sinabi ng̃ capitan General sa salitang mairog,—hindî pa nalalaong aking sinaysay ang aking pakikianib sa inyó ng̃ galac, dahil sa pagcacapalad ninyóng magcaroon ng̃ isang anac na babaeng gaya na ng̃â baga ng̃ binibining de los Santos, ng̃ayo'y nakikisama naman acó sa galac ninyó, dahil sa ínyong mamanugang̃in: ang catotohanan ng̃a'y ang lalong mabait sa mg̃a anac na babae ay carapatdapat sa lalong magaling na mamamayang lalaki sa Filipinas. ¿Hindî pô ba mangyaring aking maalaman sa inyó cung cailang cayà ipagsasaya ang canilang pagcacasal?

—!Guinóo!...—ang pautal na sabi ni Capitang Tiago, at pinahid ang pawis na umaagos sa canyang nóo.

—¡Aba! ¡ayon sa masíd co'y walà pang matibayang taning! Sacali't cúlang ng̃ mg̃a padrino'y aking icagagalac ng̃ malaki na acó ay maguíng isa sa canila. Itó'y ng̃ mapawì ang aking masamang pakilasa sa maramíng casalang linabasan co ríto ng̃ padrino hangga ng̃ayon!—ang idinugtóng, na ang Alcalde ang pinagsasabihan.

—¡Siya ng̃â pô!—ang isinagót ni Capitang Tiago, casabay ang isang ng̃iting nacaaakit sa pagcahabag sa canya.

Pinaroonan si María Clara ni Ibarrang halos tumatacbo sa paglacad: maraming lubhang sasabihin at isasaysay niya sa caníyang casintahan. Nacaring̃ig siyà ng̃ masasayàng voces sa isâ sa mg̃a tahanan ng̃ báhay, cayá't siyá'y maráhang tumáwag sa pintúan.

—¿Sinong tumatáwag?—ani María Clara.

—¡Aco!

Tumahímic ang mg̃a voces at ang pintúa'y....hindî nabucsán.

—¿Acó ang tumatawag, ¿macapapasoc ba acó?—ang tanóng ng̃ binátá, na ang púso'y tumítiboc ng̃ lubháng malacás.

Nanatili ang catahimican. Ng̃ macaraan ang sandali'y mararahang mg̃a hacbang ang nang̃agsilápit sa pintò, at ibinulóng sa bútas ng̃ susian ng̃ masayáng voces ni Sínang.

—Crisóstomo, pasasa teatro camí ng̃ayóng gabí; isúlat mo ang ibig mong sabihin cay Maria Clara.

At nang̃agsilayo ang mg̃a hacbang na matúlin ding gáya ng̃ pagcalapit.

—¿Anô ang cahulugan cayâ nito?—ang ibinulong ni Ibarrang naglilining-lining at untiunting lumálayò sa pintúan.

Teksto (Baybayin)

---

ᜀᜅ᜔ ᜃᜈᜒᜌᜅ᜔ ᜃᜆᜀᜐ᜔-ᜆᜀᜐᜈ᜔

---

Iba pang pamagat

Latin

• Ang Kapitan Heneral
• Kapitan Heneral

Baybayin

• ᜀᜅ᜔ ᜃᜉᜒᜆᜈ᜔ ᜑᜒᜈᜒᜇᜎ᜔
• ᜃᜉᜒᜆᜈ᜔ ᜑᜒᜈᜒᜇᜎ᜔