Sa pagca't waláng anó mang mahalagang nangyayari sa mg̃a taong sinasaysay natin ang buhay na pinagdaanan, sa gabí ng̃ sinusundang araw ng̃ fiesta at gayón din sa kinabucasan, magalac na lalactawan namin ang araw na itó ng̃ pagsasayá, cung di lamang inaacala naming baca sacalì hang̃aring maalaman ng̃ sino mang bumabasang taga ibang lupaín cung paano ang guinagawá ng̃ mg̃a filipino sa caniláng mg̃a pagpifiesta. Sa ganitóng cadahilana'y sisipiin naming hindî daragdaga't hindî babawasan ang iláng mg̃a sulat, na ang isá sa canila'y ang sa "corresponsal" ng̃ isang pamahayagang matimtiman at tinatang̃i sa Maynilà, na cagalanggalang dahil sa canyang cataasan at cahigpitang manalitá. Ang mg̃a bumabasa sa amin ang siyá ng̃ bahalang magpunô sa ilang maliliit at calacarang mg̃a cauculan.
"Guinoong Namamatnugot....
"Tang̃i cong caibigan: cailan ma'y hindî pa acó nacapapanood, at inaacalà cong hindî na acó macapapanod pa sa mg̃a lalawigan ng̃ isáng fiestang tungcòl sa religióng totoong dakilà, maningning at nacababagbag ng̃ loob, na gaya ng̃ pagsasayáng guinagawa sa bayang ito ng̃ mg̃a totoong cagalanggalang at mg̃a banal na mg̃a paring Franciscano."
"Pagcaramirami ng̃ dumalo: nagtamó acó rito ng̃ ligayang bumati sa halos lahát ng̃ mg̃a castilang tumitira sa lalawigang ito, sa tatlong cagalanggalang na mg̃a Paring Agustino na na sa lalawigang Batang̃an, sa dalawang cagalanggalang na mg̃a Paring Dominico, na ang isá sa canila'y ang totoong cagalanggalang na si Pári Fray Hernando de la Sibyla, nasa canyáng pagparito'y canyang pinaunlacan ang bayang itó, bagay na hindî dapat calimutan magpacailan man ng̃ mg̃a carapatdapat na mg̃a tagarito. Nakita co rin naman ang lubhang maraming mg̃a caguinoohang taga lalawigang Tang̃uay, Capangpang̃an, ang maraming mayayamang mg̃a taga Maynilà at maraming mg̃a banda ng̃ música, at ang isá sa canila'y ang lubháng mainam na banda sa Pagsanghán, pag-aari ng̃ guinoong Escribanong si guinoong Miguel Guevara at ang caramihang mg̃a insic at mg̃a indio, na taglay ng̃ mg̃a insíc ang canilang talagang dating caugaliang pagca maibiguíng macakita ng̃ iba't ibang bagay, at ng̃ mg̃a indio ang caniláng asal na mapamintacasi, hinihintay nilá ng̃ maalab na pagmimithî ang pagdating ng̃ araw na ipagsasaya ang dakilang fiesta, upang caniláng mapanood ang palalabasing "comico-mímico-lirico-coreográfico-dramático," at ng̃ magawá ang bágay na itó'y sila'y nagtayò ng̃ isáng malaki at maluang na tablado sa guitnâ ng̃ plaza."
"Ng̃ icasiyam na oras ng̃ gabi ng̃ araw na icasampô nitóng buwan, araw na sinusundan ng̃ fiesta, pagcatapos ng̃ isáng masaráp at saganang hapunang inihandóg sa amin ng̃ Hermano Mayor, tinakhan naming lahát na mg̃a castila't mg̃a fraileng na sa convento, ang caaliw-aliw na tugtóg ng̃ musicang may casabay na nagsisiksicang caramihang tao at ng̃ úgong ng̃ mg̃a cohete at malalaking bomba, at pinamamatnugutan ng̃ mg̃a guinoo ng̃ bayan, ang tinutung̃o'y ang convento upang cami'y sunduin at ihatíd sa lugar na nahahandâ at iniuucol sa amin at ng̃ doo'y panoorin namin ang catuwaang palalabasin."
"Napilitan caming pahinunod sa gayóng magandáng anyaya, bagá man lalo sanang minamagaling co pa ang magpahing̃alay sa mg̃a bisig ni Morfeo, at pagcalooban ng̃ masanghayang pagpahing̃alay ang aking nananakit na mg̃a laman at buto, salamat sa nilundaglundag ng̃ lulanáng sa ami'y ipinagcaloob ng̃ Gobernadorcilio sa bayan ng̃ B."
"Nanaog ng̃a camí at aming hinanap ang aming mg̃a casamang humahapon bahay na pag-aari rito ng̃ mapamintacasi at mayamang si don Santiago de los Santos. Ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Bernardo Salvi na cura nitóng bayan, at ang totoóng cagalanggalang na si Párì Fray Damaso Verdolagas, na sa tanging biyayà ng̃ Cataastaasan ay magaling na sa dinaramdam na sa canya'y guinawa ng̃ camáy na pusóng, na ang casama'y ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Hernando de la Sibyla at ang banál na cura sa Tanawan at iba pang mg̃a castilà, ang siyang mg̃a panauhín ng̃ mayamang filipino. Diya'y nagtamó caming capalarang pangguilalasan, hindî lamang ang lubhang mahahalagang casangcapan at cagaling̃ang magpamuti ng̃ may-ari ng̃ bagay, bagay na hindî caraniwan sa mg̃a taong tubò rito, cung di naman ang camahálmahalan, cágandagandahan at mayamang dalagang magmamana, na nagpakilalang siya'y tunay at ganáp na alagad ni Santa Cecilia sa pagtugtóg ng̃ lalong caayaayang músicang likhá ng̃ mg̃a alemán at ng̃ mg̃a italiano, sa canyáng mainam na piano, na anó pa't ang canyáng cagaling̃ang tumugtóg ay nagpaalaala sa akin sa babaeng si Galvez. Sayang at napacatimtiman naman ang gayong lubós sa cagaling̃ang binibini, at inililihim ang canyang mg̃a carapatán sa madláng caguinoohang pawang pagpupuri lamang ang sa canya'y handóg. Hindî co dapat iwan sa tintero, na sa bahay ng̃ nag-anyaya'y pinainóm cami ng̃ champaña at masasarap na mg̃a licor ng̃ boong casaganaan at cagandahang loob na siyang caugaliang hindî nagbabago ng̃ kilalang mamumuhunan."
"Pinanood namin ang palabás. Kilala na po ninyó ang ating mg̃a artistang si na Ratia, Carvajal at Fernandez; camí lamang ang nacaunawa ng̃ canilang carikitang lumabas, sa pagca't ang mg̃a taong walang pinag-arala'y walang napagtantò cahi't babahagya. Magaling ang pagcacalabas ni Chananay at ni Balbino, baga man may caunting pamamaos nilá: isang pagcantáng hidwa ng̃ caunti sa música ang guinawa ni Balbino, datapuwa't catacatacá ang cabooan at ang canilang pagpupumilit sa mabuting pagganap. Lubháng naibigan ng̃ mg̃a indio at lalong-lalò na ng̃ gobernadorcillo ang comediang tagalog: nagpakita ng̃ malaking catuwaan ang gobernadorcillo at sinasabi sa aming sáyang daw at hindi pinapakipag-away ang princesa sa gigante na sa canya'y umagaw, bagay na sa canyáng balac ay lalò sanang caguilaguilalas, at higuit pa, cung hindî mangyaring talban ang gigante cung di sa púsod lamang, na gaya baga ng̃ isang nagng̃ang̃alang Ferragús, ayon sa nababasa sa casaysayan ng̃ buhay ng̃ Doce Pares. Nakikisang-ayon sa acala ng̃ gobernadorcillo ang totoong cagalanggalang na si Parì Fray Damaso, taglay iyáng cagandahan ng̃ púsong siyang ikinatatangì niyá, at ang idinagdag pa'y cung sacali't magcagayon daw, ang princesa na ang hahanap ng̃ paraan at ng̃ canyáng masunduan ang púsod ng̃ gigante upang sa gayo'y canyang mápatay."
"Hindî co pô kinacailang̃ang sabihin sa inyong samantalang guinágawâ ang pagpapalabas ay di itinulot ng̃ Rothschild na filipinong magculang ng̃ ano man sa cagandahan ng̃ canyang loob: ang mg̃a sorbete, mg̃a limonada gaseosa, mg̃a refresco, mg̃a matamis, mg̃a alac at iba't iba pa'y saganang ipinamamahagui sa aming lahat na nangaroon. Ininóng totoó, at na sa catuwiran ng̃a ang gayong pag-ino, ang pagcawala roon ng̃ kilala at marunong na binatang si don Juan Crisostomo Ibarra, na ayon sa talos na ninyo, ay dapat na siyáng manguló búcas sa pagbebendición ng̃ unang bató na nauucol sa dakilang "monumento" na canyang ipinatatayò sa udyóc ng̃ malaking nais na macagawâ ng̃ magalíng. Ang carapatdapat na calahing itó ng̃ mg̃a Pelayo at ng̃ mg̃a Elcano, (sa pagca't ayon sa napagtantò co'y tubò sa ating bayani at uring mahál na mg̃a lalawigan sa dacong Timugan ng̃ España ang isá sa canyáng mg̃a nunò sa amá, na marahil ay isá sa mg̃a unang kinasama ni Magallanes ó ni Legaspi) ay hindi rin napakita sa mg̃a nalalabing oras ng̃ araw, dahil sa caunting sakit na canyáng dinaramdam. Nagpapalipatlipat sa mg̃a bibig ang canyáng pang̃alang ipinang̃ung̃usap lamang upang purihin, mg̃a pagpupuring hindî mangyayaring di mauuwî sa icararang̃al ng̃ España at ng̃ tunay na mg̃a castilang gaya na ng̃â natin, na cailan ma'y hindî natin pinasisinung̃aling̃an cailan man ang ating dugô, cahit magpacáramirami ang mg̃a maguing cahalò."
"Napanood namin ng̃ayóng icalabing isá ng̃ buwan, sa dácong umaga, ang isáng nangyaring lubháng nacababagbag ng̃ loob. Hayág ng̃â at talastás ng̃ lahát na sa araw na itó'y cafiestahan ng̃ Virgen de la Paz (Virgen ng̃ Capayapaan), at itó'y ipinagsasayá ng̃ mg̃a Hermano (capatíd) ng̃ Santisimo Rosario Búcas ang cafiestahan ng̃ Pintacasing si San Diego, at sa fiestang iyá'y lubhang nakikitulong ang mg̃a Hermano ng̃ V.O.T. (Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na Pang̃atlóng Hanáy). May isáng malaking pagpapataasang banal ang dalawang Capisanang itó sa paglilingcód sa Dios, at dumaratíng ang ganitóng gawáng cabanalan hanggang sa panggaling̃an ng̃ santong pagcacasamaan ng̃ loob nilá, gaya na ng̃â nitong hulíng nangyari dahil sa pakikipagtalo sa salitaan ng̃ dakilang taga pagsermong kinikilalang talagang balità, na hindî iba't ang di mamakailang aking binangguit, na totoong cagalanggalang na si Párì Fray Damaso, na siyáng lalagay búcas sa sadyang licmúan ng̃ Espiritu Santo, at ayon sa maacalà ng̃ lahát ay hindî malilimutang paunlacán ng̃ religión at ng̃ literatura."
"Alinsunod ng̃â sa aming sinasaysay, napanood namin ang isáng nangyaring lubháng nacapagtuturò at nacababagabag ng̃ loob. Lumabas sa sacrista ang anim na mg̃a bata pang mg̃a "religioso" (fraile), ang tatlo sa canila'y upang mangagmisa at ang tatló ng̃ mag-"acolito", nanicluhod sila sa harap ng̃ altar, at kinanta ng̃ "celebrante" (ang magmimisa) na itó ng̃a'y ang totoong cagalanggalang na si párì Fray Hernando Sibyla, ang "Surge Domme", na siyang dapat maging pasimulâ ng̃ procesión sa paliguid ng̃ simbahan, taglay yaóng mainam na voces at anyong mataimtin na sa canyá'y kinikilala ng̃ lahat at siyang lubós na ipinaguiguing dapat niyá sa pangguiguilalas ng̃ madla. Pagca tapos ng̃ "Surge Domine", pinasimulan ang procesión ng̃ gobernadorcillo, na nacafrac, dalá ang "guión" at may casunod na apat na sacristang may hawac na mg̃a insensario. Sumusunod sa caniláng licuran ang mg̃a cirial na pilac, ang caguinoohan ng̃ bayan, ang mahahalagang mg̃a larawang nasusuutan ng̃ sutlang raso at guintô ni na Santo Domingo at San Diego, at ng̃ Virgen de la Paz na may isáng carikitdikitang balabal (manto) na azul at may mg̃a planchang pilac na dinorado, handóg ng̃ banál na capitang paradong si don Santiago de los Santos, na totoong carapatdapát uliranin at hindî casiya ang siyá'y ibantog magpacailán man. Nalululan ang lahát ng̃ mg̃a larawang itó sa mg̃a carrong pílac. Sumusunod caming mg̃a castilà at ang ibáng mg̃a religioso sa licuran ng̃ Iná ng̃ Dios: tinatangkililc ng̃ isáng páliong dalá ng̃ mg̃a cabeza de barangay ang "oficiante" at ang wacás ng̃ procesio'y ang may mabuting carapatang capisanan ng̃ Guardia Civil. Inaacalà cong hindî na cailang̃ang sabihing caramihang mg̃a "indio" ang siyáng bumubuo ng̃ dalawang hanay ng̃ procesión, na pawang may tang̃ang candílang may ning̃as at taglay ang boong pamimintacasi. Tumutugtog ang música ng̃ mg̃a marcha religiosa; ulit-ulit na putóc ang siyáng guinágawa ng̃ mg̃a bomba at ng̃ mg̃a apóy na rueda. Nacapangguiguilalás ang panonood ng̃ cahinhinán at níng̃as ng̃ loób na iniuudióc sa pusò ng̃ mg̃a nanampalataya sa caniláng wagás at malaking pananalig sa Vírgen de la Paz ang pagdiriwang na lubós at marubdób na pamimintacasing guinágawâ nating nagtamó ng̃ palad na ipang̃anác sa lílim ng̃ casantasantahan at waláng báhid na dung̃is na bandera ng̃ España sa ganitong mg̃a cafiestahan."
"Ng̃ matapos ang procesio'y pinasimulán ang misa, na sinasaliwan ng̃ orquesta at ng̃ mg̃a artista ng̃ teatro. Ng̃ matapos na ang Evangelio'y pumanhík sa púlpito ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Manuel Martín, agustinong nanggáling sa lalawigang Batang̃an, na pinagtakhán ng̃ mg̃a nakikinig na páwang nang̃abitin sa canyáng pananalitâ, lalonglalò na ang mg̃a castíla, sa pagpapasimulâ ng̃ pang̃ang̃aral ng̃ wícang castílà, na sinaysay ng̃ boong cabayanihan sa mg̃a pananalitang magagaang ang pagcacataglay, at totoong angcáp na ancáp, na anó pa't pinúpuspos ang aming mg̃a púsò ng̃ mataimtim na pamimintacasi at pag-aalab. Ang ganitóng pang̃ung̃usap ng̃â ang siyáng marapat ilagdâ sa dinaramdam, ó ating dinaramdam pagcâ nauucol ang sinasaysay sa Vírgen ó sa ating sinisintang España, at lálonglálo na pagcâ naisasal-it sa sinasabi, yamang mangyayari namán sa bagay na itó, ang mg̃a caisipán ng̃ isáng príncipe ng̃ Iglesia, na si "señor Monescillo," na mapapagtitibay na siyáng dináramdam ng̃ lahát ng̃ mg̃a castilà."
"Ng̃ matápos ang misa'y pumanhíc camíng lahát sa convento, na casama ng̃ mg̃a caguinoohan sa bayan at ibá pang mahahalagáng mg̃a tao, at doo'y hinandugán silá ng̃ boong cagandahan ng̃ loob, pagpipitagan at casaganaang siyáng kinaugalian ng̃ totoong cagalanggalang na si Párì Fray Salví, na inalayan nilá ng̃ mg̃a tabaco at mg̃a pagcaing inihandâ ng̃ Hermano Mayor sa sílong ng̃ Convento na handâ sa lahát ng̃ mg̃a nagcacailang̃ang patahimikin ang mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ng̃ sicmurà."
"Waláng naguíng caculang̃ang anó man sa loob ng̃ maghápon upang bigyáng casiyahan ang fiesta at ng̃ upang manatili ang masayáng caasalán ng̃ mg̃a castilà, na sa mg̃a gayóng capanahuna'y hindî mangyaring mapiguilan, na ipinakikilala, cung minsa'y sa mg̃a "canción" ó mg̃a sayaw, at cung minsa'y sa mg̃a waláng cahulugan at masayáng mg̃a paglilibáng, palibhasa'y may mg̃a púsong mahál at malacás, na anó pa't hindî nacararaig sa canilá ang mg̃a pighati, at sucat na ang magcapisan ang tatlóng castilà sa alin mang lugar, upang doo'y tumácas ang calungcutan at samâ ng̃ loob. Pinag-aláyan ng̃â sa maraming bahay si Terpsícore datapuwa't lalonglalo na sa marilág na cayamanyamanang filipino na pinagpiguing̃an sa amin sa pagcain. Hindî co na kinacailang̃ang sabihin pô sa inyóng lubháng masaganà at masaráp ang mg̃a ipinacain sa piguing na iyón, na masasabing pang̃alawa na ng̃ mg̃a piguing sa casalan sa Caná ó cay Camacho, na pinagbuti at dinagdaran pa mandin. Samantalang nagtatamasa cami ng̃ mg̃a caligayahan ng̃ pagcaing pinamamatnubayan ng̃ isáng tagalútò ng̃ "La Campana," tumútugtog naman ang orquesta ng̃ mg̃a cawiliwiling tinig. Tagláy ng̃ cagandagandahang dalaga sa bahay, ang isáng casuutang mestiza, at isáng warí'y ágos ng̃ mg̃a brillante, at siyá ng̃â, ayon sa pinagcaratihan na, ang reina ng̃ fiesta. Dinamdám naming lahát na dahil sa isáng hindî namán malubháng pagcápatapiloc ng̃ canyáng magandang paa'y hindî siya nangyaring nagcamit ng̃ mg̃a ligaya sa pagsasayáw, sa pagca't cung ayon sa aming nahiwatigang siyá'y ganáp sa cagaling̃ang gumawâ ng̃ anó man, ang guinoong binibining de los Santos, cung sumayaw marahil ay catulad ng̃ isáng "silfide"."
"Dumating ng̃ hapong itó ang Alcalde ng̃ lalawigan, upang bigyán ng̃ cadakilaan sa canyáng pagharáp ang gagawing "ceremonia" búcas. Dinamdám niyá ang pagsamâ ng̃ damdám ng̃ hirang na mamumuhunang si guinoong Ibarra, na salamat sa Dios, at ayon sa sabihana'y magalíng na."
"Nagcaroon ng̃ gabíng itó ng̃ mainam na procesión, datapuwa't sasabihin co na ang bagay na itó sa aking sulat búcas, sa pagca't bucód sa mg̃a malalaking bombang sa aki'y nacatulíg at halos nacabing̃i, acó'y totoong pagód at nahahapay na acó sa pag-aantoc. Samantalang binabawì co ang lacás sa mg̃a bisig ni Morfeo, sa macatuwid baga'y sa catre ng̃ convento, hinahang̃ad co, tang̃i cong caibigang cayó'y matamó ng̃ magandang gabi at hanggang búcas, isáng araw na dakilà."
"Ang mairuguin ninyóng catotong nakikiramá'y.
"Ang Corresponsal.
San Diego, 11 ng̃ Noviembre."
Itó ang isinulat ng̃ mabait na corresponsal. Tingnán namán natin ng̃ayón cung anó ang isinulat ni capitang Martín sa canyáng catotong si Luis Chiquito.
Tumanggap naman si Ibarra ng̃ isáng maliit na liham na may pabang̃ó, na ibinigay sa canyá ng̃ gabí ng̃ unang araw ng̃ fiesta ni Andéng, na capatíd sa suso ni María Clara. Ganitó ang sabî ng̃ liham: