Noli Me Tangere/Kabanata 24

←Kabanata 23: Pangingisda ←Paliwanag

Kabanata 24: Sa Gubat Paliwanag

Kabanata 25: Sa Bahay ng Pilosopo→ Paliwanag→

Teksto

---

Kasalukuyan
Sa Gubat

---

---

Orihinal
Sa Gubat

---

Maaga, maagang maaga ng̃ magmisa si párì Salvî, at sa iláng sandali'y canyáng nilínis ang may labingdalawáng calolowang marurumí, at ang ganitóng gawa'y hindî niyá nauugalîan.

Tila mandín nawal-an ng̃ gánang cumain ang carapatdapat na cura, dahil sa pagcabasa ng̃ iláng súlat na dumatíng na may mg̃a "sello" at mabuti ang pagcacalagay ng̃ "lacre;" sa pagca't pinabayâang lubós na lumamíg ang "chocolate."

May sakít ang párì,—ang sinasabi ng̃ "cocinero," samantalang nagháhandà ng̃ ibáng "taza" ng̃ chocolate;—mahábà ng̃ áraw na hindî cumacain, sa anim na pinggang inihahayin co sa canyá sa "mesa," waláng dalawáng pinggán ang canyáng sinásalang.

—Dahil sa hindî siyá nacacatulog ng̃ mahusay,—ang sagót ng̃ alilang lalaki;—siyá'y binabang̃ung̃ot mulâ ng̃ magbago ng̃ tinutulugan. Nalalao'y lalong nanglalalim ang canyáng mg̃a matá, at totoong nanínilaw.

Tunay ng̃a namáng nacaháhabag tíngnan si párì Salví. Hindî man lamang sinalang ang pang̃alawáng taza ng̃ chocolate, hindî tinicmán man lamang ang mg̃a hojaldeng Cebú; nagpaparoo't parito sa malúang na sálas at kinucuyumos ng̃ canyáng mabut-ong mg̃a camáy ang isáng sulat na manacânacang binabasa. Hining̃î, sa cawacasan, ang canyáng "coche", nag-ayos at sacâ nag-utos na siyá'y ihatîd sa gubat na kinalalagyan ng̃ nacapamámanglaw na cáhoy at sa malapit doo'y nang̃agcacatuwa ng̃ paglalakbay sa caparang̃an.

Pinaalis ni pári Salví ang "coche", pagdatíng sa lugar na iyón, at pumásoc siyang nag-íisa sa gubat.

Isáng mapangláw na landás na bahagyâ na nabucsán sa casucalan ang pinagdáraanang patung̃ó sa isáng bátis, na ang tubig na umaagos doo'y gáling sa iláng bucál ng̃ malacúcong tubig, tulad sa mg̃a na sa taguiliran ng̃ Makíling. Mg̃a bulaclác na cusang sumisibol na ang marami sa canila'y hindî pa napapang̃alanan, ang siyang pamuti ng̃ mg̃a pangpang ng̃ batis na iyón; ng̃uni't marahil ay kilalá na ng̃ mg̃a doradong maliliit na háyop, ng̃ mg̃a paróparóng sarisarì ang lalakí, at may mg̃a cúlay na azúl at guintô, mapuputî at maiitím, sal-it sal-ít na cúlay maniningning, makikintab, may mg̃a tagláy na mg̃a rubí at mg̃a esmeralda sa caniláng mg̃a pacpác, at ng̃ mg̃a libolibong mg̃a tutubíng cumikinang ng̃ tulad sa metal, at wari nasasabugan ng̃ totoong mataas na guintô. Ang tunog ng̃ pagaspas ng̃ mg̃a maliliit na mg̃a hayop na ito, ang irit ng̃ yayay na nag-iing̃ay sa araw at gabí, ang huni ng̃ ibon, ó ang lagapák ng̃ bulók na sang̃a ng̃ cahoy na nahuhulog at nagcacasabitsabit sa lahat ng̃ lugar ang siyang tang̃ing sumisirà ng̃ catahimican ng̃ talinghagang lugar na iyón.

Malaónlaon din siyáng nagpalacadlacad sa casucalan ng̃ mg̃a gumagapang na damó, na canyáng pinang̃ing̃ilagan ang mg̃a dawag na cumacapit sa canyáng hábitong guingón na tíla mandin ibig siyáng piguilin, at pinatitisodtisod maya't mayâ ang mg̃a para ninyóng dî bihasang maglacád ng̃ mg̃a ugát ng̃ mg̃a cáhoy na lumálabas sa lúpà. Biglâ siyáng tumiguil: masasayáng mg̃a hálakhakan at mg̃a sariwang voces ang dumatíng sa canyáng mg̃a taing̃a, at nanggagaling ang mg̃a voces at ang mg̃a halakhakan sa bátis, at nalalao'y lálong nálalapit.

—Titingnan co cung acó'y macacásumpong ng̃ isáng púgad,—ang sinásabi ng̃ isáng magandá at matimyás na voces na nakikilala ng̃ cura;—íbig co siyá makita na hindî "niyá" acó nakikita, íbig co siyáng sundán sa lahát ng̃ dáco.

Nagtágo si párì Salví sa licód ng̃ malakíng púnò ng̃ isáng cáhoy at sacâ nakinig.

—¿Sa macatuwíd ay íbig mong gawín sa canyá ang sa iyó'y guinágawa ng̃ cura, na binábantayan ca saan ca man pumaroon?—ang itinugón ng̃ isáng masayáng voces.—¡Mag-ing̃at ca, sa pagca't nacayayayat at nacapagpapalalim ng̃ mg̃a matá ang panibughô!

—Hindî, hindî panibughô; cung dî pagcaibig lámang na macaalam ng̃ dî co talós!—ang isinásagot ng̃ mataguintíng na voces, samantalang, inuulit ng̃ masayá:

—¡Siya ng̃â, panibughô, panibughô!—at humahalakhak ng̃ táwa.

—Cung acó'y naninibugho, hindî acó ang hindî pakikita; ang hindî co ipakikita'y siyá, ng̃ hindî siyá mámasdan nino man.

—Ng̃uni't icáw may hindî mo siya makikita, at iya'y hindî magalíng. Ang lálong magalíng, cung macacasumpong táyo ng̃ púgad, ay ating "iregalo" sa cura, at sa gayo'y canyáng mabábantayan tayo, na hindî magcacailang̃ang siya'y makita, ¿anóng acalà mo?

—Hindî acó naniniwalà sa mg̃a púgad ng̃ mg̃a tagác—ang sagót ng̃ isáng voces; ng̃uni't cailan ma't aco'y manibughô matututo acóng magbantay na hindî acó makikita.

—At ¿paano? ¿at paano? ¿Bakit, gaya bâ ng̃ isáng Sor Escucha?

Nacapagpahakhak ng̃ masayá ang gayóng alaala sa pagcacolegiala.

—¡Nalalaman mo na cung paano ang pagdayà cay Sor Escucha!

Nakita ni párì Salví, mulâ sa canyáng pinagtataguan si María Clara, si Victoria si Sinang na naglílibot sa ílog. Lumalacad ang tatlóng ang ting̃in ay sa salamín ng̃ túbig at nang̃agháhanap ng̃ talínghágang púgad ng̃ tagác: Basâ silá hangáng sa tuhod, na ano pa't nahihiwatigan sa mg̃a malalapad na cunót ng̃ canilang mg̃a sáyang pangpalígo ang calugódlugód na húbog ng̃ caniláng mg̃a bintî. Nacalugay ang caniláng buhóc at hubád ang caniláng mg̃a bísig, at natátacpan ang catawán ng̃ isáng bárong may malalapad na gúhit at masasayang mg̃a cúlay. Samantalang nagháhanap silá ng̃ isáng bágay na hindî mangyayaring masumpung̃an ay namumuti tulóy silá ng̃ mg̃a bulaclác at nang̃ung̃uha ng̃ mg̃a gúlay sa pampáng.

Pinanonood ng̃ fraileng Acteón na namúmutlâ at hindî cumikilos ang mahinhing Dianang iyón; ang mg̃a matá niyáng numíningning sa madilím na hungcág na kinálalagyan ay hindî nang̃apapagal ng̃ pagtatacá sa mg̃a mapuputî at parang linalic na mg̃a bísig, yaóng magandang liig hanggang pa pasimulâ ng̃ dibdíb; ang malíliit at culay rosang mg̃a paang nang̃aglálarò sa tubig, pawang pumupucaw sa abang cataohan niyá ng̃ cacaibang mg̃a damdamin at nagpapapanaguinip ng̃ mg̃a bágong caisipán sa nilálagnat niyang budhî.

Sa licód ng̃ isáng pag-licô sa ílat, sa guitnâ ng̃ masucal na cawayanan; nang̃awalâ ang mg̃a matitimyás na mg̃a dalagang iyón, at hindî na maring̃ig ang caniláng malulupit na mg̃a parungguít. Halíng, nanglulupaypay, pigtâ ng̃ pawis umalís si párì Salví sa canyáng pinagtataguan, at nagpaling̃apling̃ap sa canyáng paliguidliguid, na ang mg̃a mata'y hibáng. Humintóng hindî cumikilos, nagaalinlang̃an; humakbang ng̃ ilán at anaki'y íbig sumunód sa mg̃a dalaga, ng̃uni't nagbalic at naglacad sa pampáng at ang ibáng mg̃a casama ng̃ mg̃a dalagang iyón ang siyáng hinanap.

Nakita niya sa malayô-layô roón, sa guitnâ ng̃ bátis, ang isáng wari'y paliguang magaling ang pagcacabacod, at ang pinacabubóng ay isáng malagong cawayan; may nanggagaling doong masasayáng mg̃a voces ng̃ babae. Napapamutihan ang paliguang iyón ng̃ dahon ng̃ mg̃a niyog, mg̃a bulaclac at mg̃a bandera. Nacatanaw namán siyá sa daco pa roon ng̃ isáng tuláy na cawayan at sa dacong malayo'y mg̃a lalaking nang̃aliligo, samantalang nang̃agcácagulo ang caramihang mg̃a alilang lalaki at mg̃a alílang babae sa palíbót ng̃ mg̃a caláng biglaan ang pagcacágawâ at nang̃agsusumakit ng̃ paghihimulmol sa mg̃a inahíng manóc, nang̃aghuhugas ng̃ bigás, nag-iiháw ng̃ "lechón" at ibá pa. At doon sa cabiláng ibayo, sa isáng calinisang caniláng hináwan, sa loob ng̃ lilim ng̃ isáng palapalang caniláng bagong itinayóng ang mg̃a haligui'y cahoy at ang bubóng ay "lona" na" ang isang bahagui at ang isáng bahagui'y mg̃a dahon ng̃ malalakíng cáhoy, nang̃agcacatipon ang maraming mg̃a lalaki't mg̃a babae. Doo'y naroroon ang alférez, ang coadjutor, ang gobernadorcillo, ang teniente mayor, ang maestro sa escuela at ang maraming mg̃a capitan at tenienteng "pasado", patí ni capitang Basiliong amá ni Sínang, na dating caaway ng̃ nasírang si Don Rafael sa malaon ng̃ pinag-uusapan. Sa canyá'y sinabi ni Ibarra: "Pinag-uusapan natin ang isang catuwiran, at hindî mag-caaway ang cahulugan ng̃ pag-uusapín. At napahinuhod ng̃ boong galác ng̃ loob ang balitang mánanalumpatì ng̃ mg̃a "conservador" sa anyaya ni Ibarra, at tulóy nagpadalá ng̃ tatlong payo at sacâ ipinanalim sa capangyarihan ng̃ binatà ang paglilingcód ng̃ canyáng mg̃a alilà.

Sinalúbong ang cura ng̃ boong galac at pagpipitagan ng̃ lahát, patí ng̃ alférez.

—¿Ng̃uni't saan pô nanggaling ang cagalanggalang na camahalan pô ninyó?—ang itinanóng sa canya ng̃ alférez, ng̃ makita nitó ang canyáng mukháng punô ng̃ gálos, at ang canyáng habito'y puspós ng̃ mg̃a dahon at ng̃ mg̃a tuyóng sang̃á—¿Naparapâ pô ba ang cagalanggalang na camahalan ninyó?

—¡Hindî! ¡náligaw acó!—ang isinagót ni párì Salví, at ibinabâ ang canyáng mg̃a matá upang siyasatin ang canyáng pananamít.

Nang̃agbúbucas ng̃ mg̃a botella ng̃ limonada, nang̃agbíbiyac ng̃ mg̃a niyog na múrà at ng̃ ang mg̃a natatapos ng̃ paliligo'y macáinom ng̃ canyáng malamíg na túbig at ng̃ macacain ng̃ canyáng malambót na lamang higuít ang caputian sa gatas; at bucód sa roo'y pinag-aalayan pa ang mg̃a dalaga ng̃ isáng cuintas na sampaga, na nasasal-itan ng̃ mg̃a rosa at iláng-ilang, na siyang nagbibigay bang̃ó sa nacalúgay na buhóc. Sila'y naúupô ó humihilig sa mg̃a dúyang nacabitin sa mg̃a sang̃a ng̃ mg̃a cahoy, ó nang̃aglilibang sa paglalaro sa paliguid ng̃ isáng batóng malapad, na may nacalagay sa ibabaw nitong mg̃a baraja, mg̃a tablero, maliliit na mg̃a libro, mg̃a sigay at mg̃a batóng malilíit.

Ipinakita nila sa cura ang buaya, datapuwa't tila mandin nalílibang ang ísip sa ibáng bagay, at cayâ lamang pinansin ang sinalita sa canyá'y ng̃ sa canya'y sabihing si Ibarra ang may gawâ ng̃ gayóng calakíng súgat. Ng̃uni't hindî mangyaring makita ang bantóg at hindî napagkikilalang piloto; bago dumatíng ang alférez ay siyá'y walâ na.

Sa cawacasa'y lumabás si María Clara sa páliguan, casama ang canyáng mg̃a caibigang babae, saríwang túlad sa isáng rosa sa únang umágang pamumucadcad na numíningning ang hamóg na ang cawáng̃is ay kisláp ng̃ diamante sa caayaayang ulbós ng̃ bulaclác. Inihandóg niya ang únang ng̃itî cay Crisóstomo, at naucol ang únang pagdidilím ng̃ canyáng nóo cay párì Salví. Nahiwatigan nitó, ng̃uni't hindî nagbuntunghining̃a.

Dumatíng ang oras ng̃ pagcáin. Nang̃agsiupô sa mesang pinang̃ung̃uluhan ni Ibarra, ang cura, ang coadjator, ang alférez, ang gobernadorcillo at ilán pang mg̃a capitan, sampô ng̃ teniente mayor. Hindî ipinahintulot ng̃ mg̃a ináng cumáin ang sinomang lalaki sa mesa ng̃ mg̃a dalága.

—Hindî ca na ng̃ayón, Albino, macapag panucálà ng̃ mg̃a bútas, pa na gáya ng̃ sa mg̃a bangcâ,—ani León sa nagseminarista.

—¿Anó? ¿ano iyón?—ang tanung̃an ng̃ mg̃a matatandang babae.

—Na ang mg̃a bangcâ, mg̃a guinoong babae, ay páwang mg̃a buong-búò na túlad sa pinggâng ito;—ang ipinaliwanag ni León.

—¡Jesús, saramullo!—ang sigaw ni tia Isabel na ng̃umíng̃itî.

May nabábatid na pô bâ cayóng ano man, guinóong alférez, tungkól sa tampalásang nagpahírap sa catawán ni párì Dámaso?—ang tanóng sa alférez ni párì Salví, sa horas na iyón ng̃ pagcain.

—¿Síno pô bang tampalásan iyón, padre cura?—ang tanóng ng̃ alférez, na tinítingnan ang fraile, na guinágawang pinacasalamín sa matá ang vaso ng̃ álac na canyang iníinom.

—¡Abá, at síno pa pô ba? ¡Yaong tampalásang camacalawá ng̃ hapon ay bumuntal cay párì Dámaso sa daan!

—¿Bumuntal cay párì Dámaso?—ang tanung̃an ng̃ iláng voces.

Warì'y ng̃umitì ang coadjutor.

—¡Túnay pô, caya't nararatay ng̃ayón si párì Dámaso! Sinasapantahang ang gumawâ ng̃ gayo'y si Elias ding sa inyo'y naglublób sa pusáw, guinoong alférez.

Namulá sa hiya ó sa álac ang alférez.

—Ang boong ísip co,—ang ipinagpatuloy ni párì Salví, na ang anyó'y warì nanglílibac;—ay nalalaman po ninyó ang nangyayari. Ang wícà co'y alférez ng̃ Guardia Civil....

Nagcagát-lábì ang militar at ibinulóng ang isáng halíng na pagtaliwacás.

Sa ganito'y siyang pagsipot ng̃ isang babaeng namumutla, payat, abang aba ang pananamit; sino may waláng nacakita ng̃ canyáng pagdaíng; palibhasa'y lumalacad siyáng waláng imíc at napácawaláng ing̃ay ang canyang paglacad, na cung naguing gabí sána'y marahil ipalagáy na siya'y isáng "fantasma."

—¡Pacanin ninyó ang cahabaghabág na babaeng iyán!—ang sabihan ng̃ mg̃a matatandâ:—¡uy, pumarito cayó!

Ng̃uni't ipinagpatuloy ng̃ babae ang canyáng paglácad, at siya'y lumapit sa mesang kinalálagyan ng̃ cura; ito'y luming̃ón, at nákilala siyá at nalaglág sa canyáng camáy ang cuchillo.

—¡Inyong pacánin ang babaeng itó!—ang ipinag-utos ni Ibarra.

—¡Madilim ang gabí at nang̃awáwalâ ang mg̃a bátang lalaki!—ang ibinúbulong ng̃ magpapalimos na babae.

Ng̃uni't ng̃ makita ang alférez, na sa canya'y nagsásalitâ, náguitlá ang babae at nagtatacbó, at nawalâ sa guitnâ ng̃ cacahuyan.

—¿Sino ang babaeng iyón?—ang itinanóng.

—Isáng cahabaghabág na babaeng pinílit sirâin ang ísip sa cagugulat at cápapahírap!—ang isinagót ni don Filipo;—may ápat na áraw nang iya'y ganyán.

—¿Iyan bagá ang isáng nagng̃ang̃alang Sisa?—ang tanong ni Ibarra ng̃ boong pagmamalasakit.

—Ang babaeng iyá'y dinakip ng̃ inyó pong mg̃a sundalo,—ang ipinagpatuloy ng̃ sabing may capaitan ng̃ teniente mayor;—siya'y inilibot sa boong báyang batíd, dáhil sa hindî co maalamang mg̃a bagay ng̃ canyáng mg̃a anác na lalaki, na ... hindî nang̃agcaroon ng̃ caliwanagan.

—¿Bakit?—ang itinanóng ng̃ alférez na humaráp sa cura:—¿iyán pô bagá ang iná ng̃ inyóng dalawáng sacristán?

Sumáng-áyon ang cura sa pamamag-ítan ng̃ pagtang̃ô.

—¡Na nang̃awaláng hindî man lamang guinawâ ang anó mang pagsisiyásat tungcól sa canilá!—ang idinugtong ni Don Filipo ng̃ wári may poot, at tinititigan ang gobernadorcillo na ibinabâ ang mg̃a matá.

—¡Hanápin ninyó ang babaeng iyán—ang ipinag-utos ni Crisóstomo sa mg̃a alílang lalaki:—Aking ipinang̃acong pagpapagalan co ang pag-uusísà cung saan naroon ang canyáng mg̃a anac na lalaki.

—¿Nang̃awalà, ang wicà ninyó?—ang itinanóng ng̃ alférez.—¿Nang̃awalà ang inyóng mg̃a sacristan, padre cura?

Inúbos ininóm ng̃ cura ang vaso ng̃ álac na na sa canyáng haráp, at sacâ tumang̃ô, bilang sagót na oo.

—¡Carambas, párì cura!—anáng alférez na casabáy ang táwang libác, at natútuwa, dahil sa siya'y nacacaganti,—pagca nawáwalâ ang iláng píso lámang ng̃ cagaláng-gálang na camahalan pô ninyo'y maagang maaga pa'y inyóng guiniguising ang aking sargento, upang hanapin ang inyóng salapî; ng̃uni't nawáwalâ ang dalawang sacristan ninyo'y hindî pô cayó nagsasabi; at cayó pô, guinoong capitán ... totoo ng̃ang cayó po'y....

At hindî tinapos ang canyang salitâ cung dî ang guinawa'y nagtawá, casabay ng̃ paglulubóg ng̃ canyang cuchara sa mapuláng lamán ng̃ papaya.

Sumagot ang curang malakí ang hiyâ at natútulig.

—Nagcágayon acó't dahil sa acó ang nanánagot ng̃ salapî....

—¡Mabúting sagót, cagalanggalang na pastól ng̃ mg̃a cáluluwa!—ang salabat sa canyá ng̃ alférez na namumualan ng̃ kinacain.—¡Mabúting sagót, banál na laláki!

Nag-acalang mamaguitna si Ibarra, ng̃uni't nagpilit si párì Salving manag-úli sa dating catahimican ng̃ loob, at sumagot na caacbay ang ng̃íting pílit:

—At ¿nalalaman pô bâ ninyó, guinóong alférez, cung anó ang sabihanan tungcól sa pagcawalâ ng̃ mg̃a bátang iyan? ¿Hindî? ¡Cung gayo'y ipagtanong pô ninyó sa inyóng mg̃a sundálo!

—¿At ano?—ang sigaw ng̃ alférez na nawala ang towa.

—¡Ang sabihana'y ng̃ gabing iyón mawala ang mg̃a bata'y may mg̃a tumunóg na ilang putóc ng̃ fusil!

—¿Iláng putóc?—ang inúlit ng̃ alférez na canyang minámasdan ang mg̃a cahárap.

Nang̃agsitang̃ó ang nang̃aroroon, bilang pagpapatunay na may náring̃ig ng̃a silá.

Nang magcágayo'y sumagót si párì Salví ng̃ madalang na pananalita, taglay ang malupit na paglibac.

—Sa nangyayari'y aking nakikitang bucod sa hindî cayó nacacahuli ng̃ mg̃a gumágawa ng̃ masamá'y hindî po ninyó nalalaman ang mg̃a guinagawa ng̃ inyóng mg̃a capamahay, at gayón ma'y íbig po ninyóng masoc na tagapang̃aral at magtúrò sa mg̃a iba ng̃ canilang mg̃a catungculan: dapat po ninyong maalaman ang casabihang; lalong nacacaalam ang ulól sa canyang sariling bahay....

—¡Mg̃a guinoo!—ang isinalabat ni Crisóstomo ng̃ canyang makitang namumutla na ang alférez;—tungcol ng̃a sa bagay na itó'y ibig cong maalaman cung anó ang inyóng pasiyá sa isang aking panucálà. Inaacalà cong ipagcatiwálà ang pag-aalágà sa babaeng diyáng sira ang ísip sa isang mabúting manggagamot at samantala'y hahanapin co ang canyang mg̃a anác, sa pamamag-ítan ng̃ túlong at mg̃a hatol ninyóng dalawá.

Ang pagbabalíc ng̃ mg̃a alílang nang̃agsabing hindî nilá nasumpung̃an ang sirá ang ísip na babáe ang siyáng nacalubós ng̃ pagcapayapà sa dalawáng nagcacagalit, at caniláng dinalá ang salitaan sa ibang bagay.

Nang̃agbahabahagui sa iláng pulutong ang mg̃a matanda't mg̃a bátà ng̃ matápos ang pagcain at samantalang sila'y biníbigyan ng̃ chá at café. Cumuha ang ibá ng̃ mg̃a "tablero" at ang ibá nama'y nang̃agsicuha ng̃ "baraja," ng̃uni't lalong minagaling ng̃ mg̃a dalagá ang mang̃atanóng sa "Rueda de la Fortuna" (gulong ng̃ capalaran), sa pagcaibig niláng maalaman ang sa canila'y mangyayari sa panahóng hínaharap.

—¡Hali cayó, guinoong Ibarra.—ang sigáw namán ni cápitang Basilio, na lang̃ó na ng̃ cauntî. May usapín tayong labing limáng taóng taón na ng̃ayón ang itinátagal, at waláng hucóm sa Audienciang súcat macahátol: ¿mangyayari bang tingnan natin cung áting mabíbigyang hanggá sa "tablero"?

—¡Ng̃ayón din pô, at sumasang-ayon acó ng̃ boong catowaan!—¡Hintayín po ninyó acóng saglít, sa pagca't nagpapaalam ang alférez!

Nang maalaman nilá ang gayóng paglalarô, nang̃agcapísan ang lahát ng̃ matatandáng lalaking marúnong ng̃ "ajedrez" sa palíguid ng̃ "tablero"; mahalagá ang laróng iyón, caya't nacaakit patí sa mg̃a hindî nacacaalam. Hinaráp ng̃ mg̃a matatandáng babae, gayón man, ang cura, upang makipagsalitaán sa canyá tungcól sa mg̃a bagay na nauucol sa religión; datapuwa't hindî marahil minámagaling ni fray Salví ang lugar na kinálalagyan at ang capanahunang iyón, cayâ ng̃â't pawang mg̃a malalábò ang caniyáng mg̃a isinásagot at mapapanglaw at may gálit na hálò, at ang canyang mg̃a matáng hindî tumiting̃in man lamang sa canyáng mg̃a kinacausap ay nagpapaling̃apling̃ap sa magcabicábilâ.

Nagpasimulâ ang larô ng̃ boong cacadakilâan.

—Cung magtablá ang larô, papagtatablahín naman natin ang áting usapín—ang sabi ni Ibarra.

Nang na sa calaghatîan na ang larô, tumanggap si Ibarra ng̃ isáng telegrama na nagpaningning ng̃ canyang mg̃a matá at nacapagbigáy sa canyá ng̃ pamumutlà. Itinagó niyá sa canyáng "cartera" ang telegrama, na hindî binucsán, at canyáng sinulyáp ang pulutong ng̃ mg̃a cabatâang nagpapatuloy ng̃ pagtatanóng cay Capalaran, sa guitnâ ng̃ mg̃a tawanan at mg̃a sigawan.

—"¡Jaque" sa "Hári!"—anang binatà.

Napilitang itagò ni capitang Basilio ang "Hari" sa licód ng̃ "Reina."

—¡"Jaque" sa "Reina"!—ang muling sinábi ni Ibarra, na pinagbabalâan ng̃ canyáng "Torre" ang "Reina," na ipinagsasanggalang ng̃ isang "Peón."

Sa pagca't hindî matacpán ni capitang Basilio ang "Reina" at hindî namán niyá maiurong itó, dahil sa "Haring na sa sa licód, huming̃î siyá ng̃ panahón upang siya'y macapa-isip.

—¡Sumasang-ayon pô acó ng̃ boong tuwâ!—ang sagót ni Ibarra;—mayroon pa namang sasabihin acó ng̃ayón din sa iláng lalaki sa pulutóng na iyón.

At nagtindíg siyá, pagcapagcaloob sa canyáng calaban ng̃ icaapat na bahágui ng̃ isang oras upang mag-ísip.

Tang̃an ni Idáy ang mabílog na cartóng kinasusulatan ng̃ apat na po't walóng tanóng, at si Albino ang may tang̃an ng̃ libro ng̃ mg̃a sagót.

—¡Casinung̃aling̃an! ¡hindî totoo! ¡casinungaling̃an!—ang isinísigaw ni Sinang na halos umíiyac.

—¿Anó bâ ang nangyayari sa iyo?—ang sa canyá'y tanóng ni María Clara.

—Tingnán mo, aking itinanóng: "¿Cailán bagá acó magcacabait?" binitiwan có ang mg̃a "dado", at ang guinawa niyang curang iyang bantilaw ay binasa sa libro ang ganito: "¡Pagca nagcabuhóc ang palaca!" ¿Itó ba'y mabuti?

At saca ng̃iniwian ni Sinang ang naguíng seminarista, na hindî tumitiguil ng̃ pagtatawa.

Ng̃uni't ¿Síno ba ang may utos sa iyong magtanong ca ng̃ gayon?—ang sinabi sa canya ng̃ pinsan niyang si Victoria—¡Súcat na ang magtanóng ng̃ gayón upang marapat sa gayóng mg̃a sagót!

—¡Tumanóng pô cayó!—ang sinabi nila cay Ibarra, casabay ng̃ paghahandog sa canya ng̃ "rueda"—Pinagcayarian naming cung sino ang magcamit ng̃ lalong magaling na sagót ay tatangap sa mg̃a iba ng̃ isang handóg. Nacatanóng na camíng lahat.

—¿At Sino ang nagcamit ng̃ lalong magalíng na sagót?

—¡Si María Clara! ¡si María Clara!—ang isinagót ni Sinang.—Ibiguin man niya't hindî'y siya'y pinatanong namin: "¿Tapát baga't hindî magmamaliw ang canyáng pagliyag?" at ang libro'y sumagót....

Ng̃uni't tinacpan ni María Clarang namúmulang mainam ang bibíg ni Sinang, at hindî itinulot na maipatuloy ang sinasabi.

—¡Cung gayo'y ibigay ninyó sa akin ang "rueda"!—ani Crisóstomong ng̃uming̃itî.

Tumanóng: "¿Lalabas ba ng̃ magalíng ang casalucuyan conglinalayon?"

—¡Napacapang̃it naman ng̃ tanóng na iyan!—ang sigaw ni Sinang.

Iniabsang ni Ibarra ang mg̃a "dado" at alinsunod sa canyang "numero" ay hinanap ang mukha at ang talata ng̃ na sa libro.

—"¡Ang mg̃a panaguinip ay pawang mg̃a panaguinip ng̃a!"—ang binása ni Albino.

Kinúha ni Ibarra ang telegrama at nang̃ang̃atal na bínucsán.

—¡Ng̃ayó'y nagsinung̃alíng ang libro ninyó!—ang isinigaw na puspós ng̃ tuwâ.—Basahin ninyo:

"Sinang-ayunan ang panucálang escuela, hinatúlang cayó ang nanálo sa usapin."

—¿Anó ang cahulugán nitó?—ang itinanóng nilá sa canyá.

—¿Hindî bâ ang sábi ninyo'y bibigyan ng̃ pabúya (regalo) ang magtamó ng̃ lalong mabúting sagót?—ang itinanóng niyá, na nang̃ang̃atal ang voces sa lakí ng̃ canyáng tuwâ, samantalang hinahati ng̃ boong ing̃at ang papel.

—¡Siyá ng̃a! ¡siya ng̃a!

—Cung gayó'y nárito ang aking pabúyà,—ang sinabi, at ibinigay cay María Clara ang calaháti;—magtátayô acó sa báyan ng̃ isáng páaralang úcol sa mg̃a bátang lalaki't babáe; ang páaralang itó'y siyáng áking pabúyà.

—At ¿anóng cahulugan niyang calahátì ng̃ papel?

—¡Itó'y iháhandog co namán sa nagcaroón ng̃ lalong masamâ sa mg̃a sagót!

—¡Cung gayó'y acó! ¡sa akin marapat ibigáy!—ang sigáw ni Sínang.

Ibinigáy sa canyá ni Ibarra ang papel at matúling lumayô.

—¿At anó ang cahulugán nitó?

Datapowa't maláyò na ang mapalad na bináta, at nagbalíc na mulî siyá sa pakikilarô ng̃ "ajedrez."

Lumapit si Fr. Salví na wari'y nag-wáwalang anó man sa masayáng lúpon ng̃ mg̃a cabatâan. Pinapahid ni María Clara ang isang lúha sa catuwâan.

Humintô ng̃ magcágayon ang tawanan at napipí ang salitàan. Tumíting̃in ang cura sa mg̃a bagongtao't dalaga, na di niyá matutuhan cung anó ang sasabihin; hiníhintay namán niláng magsalitâ ang cura at hindî silá umíimic.

—¿Anó itó?—ang sa cawacasa'y naitanong ng̃ cura, at kinúha ang libro at canyang binúbuclatbuclat.

—¿Ang "Rueda de la Fortuna",—isáng librong libang̃an, ang sagót ni León.

—¿Hindî ba ninyó nalalamang casalanan ang maniwála sa mg̃a bágay na ganitó?—ang winicà, at sacâ pinunitpunit ng̃ boong gálit ang mg̃a dáhon ng̃ libro.

Nagpumiglás sa mg̃a lábi ng̃ lahat ang mg̃a sigáw ng̃ pagtatacá at samâ ng̃ loob.

—¡Lálong malakíng casalanan ang gawín ang maibigan sa bágay na hindî canyá't lában sa calooban ng̃ túnay na may árì!—ang itinútol ni Albinong nagtindig.—Amang cura, nácaw ang táwag sa ganyáng gawâ at ito'y bawal ng̃ Dios at ng̃ mg̃a táo.

Pinapagdaóp ni María Clara ang mg̃a camay, at tinitigang tumatang̃is ang mg̃a wacás ng̃ librong iyóng hindî pa nalalaong nag-alay sa canya ng̃ lubháng malakíng ligaya.

Hindî sumagót cay Albino si fray Salví, laban sa inaasahan ng̃ mg̃a nanonood; nátira siyá sa panonood cung paano ang linipadlipad ng̃ mg̃a pinagpunitpunit na mg̃a dáhon ng̃ libro, na ang ibá'y ipináwid ng̃ háng̃in sa gúbat at ang ibá namá'y sa túbig; pagcatápos ay lumayóng guíguirayguíray at nacapatong ang dalawáng camáy sa ulo. Humintong sandalî at nakipág-usap cay Ibarra na naghatíd sa canyá sa isá sa mg̃a cocheng náhahandang pangdalá ó panghatid sa mg̃a panauhín.

—¡Mabuti at lumayas ang pang-abóy-galác na iyán,—ang ibinulóng ni Sinang.!May pagmumukháng wári'y sinasabing: "Huwág cang tatawa't nalalaman co ang iyong mg̃a casalanan."

Sa malakíng catuwâan ni Ibarra, sa pagcapagbigay niyá sa canyáng maguiguing asawang si María Clara ng̃ canyang pabuyà, nagpasimulâ siyá ng̃ paglalaróng hindî na iniisip ang guinágawá, at hindî na nag-aabalá ng̃ pagbabálacbalac ng̃ pagwawárì ng̃ boong pag-iing̃at ng̃ calagayan ng̃ mg̃a "pieza."

Dahil sa ganito'y ang nangyari, baga man si capitang Basilio'y báhagyâ ng̃ nacapagsásangalang, ang laro'y nagcapantay, salamat sa maraming pagcacamaling sa huli'y guinawâ ng̃ binátà.

¡Papagtablahin natin! ¡papagtablahin natin! ang sabi ni capitang Basiliong malakí ang tuwâ.

—¡Papagtablahin natin!—ang inulit ng̃ binátà,—cahi't maguíng anó man ang inihatol ng̃ mg̃a hucóm sa ating usapín.

Nangagcamáy ang dalawa na nang̃agpisilan ng̃ boong pagguiguiliwan.

Samantalang ipinagcacatuwa ng̃ mg̃a caharap ang nangyaring itó na nagbíbigay wacás sa isáng usapíng totoong nagpapahírap na sa dalawang magcalaban, ang bigláng pagdating ng̃ apat na guardia civil at isáng sargento, na pawang sandatahan at nacalagay sa dúlo ng̃ fusil ang bayoneta, siyáng sumirà ng̃ casayahan at nagdúlot ng̃ panghihilacbót sa pulutóng ng̃ mg̃a babae.-

—¡Huwág kikilos ang sino man!—ang sigaw ng̃ sargento.—¡Papúputucan ang cumilos!

Hindî inalintana ni Ibarra ang gayóng paháyop na pagmamatapang, tumindig siyá at lumápit sa sargento.

—¿Anó pô ang inyóng ibig?—ang itinanóng.

—Na ng̃ayón din ay ibigáy sa amin ang isáng may casalanang nagng̃ang̃alang Elías, na sa inyó'y namimiloto canínang umaga,—ang isinagót na may anyóng pagbabálà.

—¿Isáng may casalanan?... ¿Ang piloto? ¿Cayó po'y nagcacamali marahil!—ang itinugón ni Ibarra.

—Hindî pô; ng̃ayo'y isinumbóng na naman ang Elías na iyáng nagbúhat ng̃ camáy sa isáng sacerdote....

—¡Ah! ¿at iyán ba ang piloto?

—Iyán ng̃â, áyon sa sábi sa amin; tumátanggap pô cayó sa inyong mg̃a pagsasaya, guinoong Ibarra, ng̃ táong may masamang caasalan.

Tiningnan ni Ibarra ang sargento mulâ sa mg̃a paa hanggáng sa úlo at sinagót siyá ng̃ lubháng malaking pagpapawaláng halagá:

—Hindî co cailang̃ang acó'y magsúlit sa inyó ng̃ áking mg̃a guinágawâ! Tinatangggap namin ng̃ boong cagandahan ng̃ loob ang sino man sa áming mg̃a pagsasayá, at cayó man, cung cayó'y pumaríto sana, inyó disíng nasunduan ang isáng luclucan sa mesa, na gáya naman ng̃ inyóng alférez na capanayám namin ditong dalawáng horas lámang ang calálampas.

At pagcawicà nito'y tinalicuran siyá.

Kinagát ng̃ sargento ang canyáng mg̃a bigote, at sa pagca't napagdilidili niyáng siyá ang lalong mahínà, ipinag útos na paghanapin sa magcabicabilâ at sa mg̃a cacahuyan ang piloto, na ang anyô nitó'y nacatitic sa capirasong papel na canyáng dalá. Itó ang sinabi ni Don Filipo sa canyá:

—Inyóng talastasing naaangcap ang mg̃a anyó't calagayang iyán sa siyám ng̃ bawa't sampong dalisay na filipino; ¡bacâ pô cayó'y magcamalî!

Sa cawacasa'y bumalíc ang mg̃a sundalo, at caniláng sinabing waláng nakita silang bangcâ ó táong síno mang macapagbigáy hinála; nagsabi ng̃ pautál-utál ang sargento ng̃ iláng salitâ at sacâ umalis na tulad ng̃ pagdating: ása guardia civil.

Untîuntíng nanag-úli ang katuwâan, umulán ang mg̃a tanóng at sumagána ang mg̃a salisalitaan tungcól sa nangyári.

—¡Cung gayo'y iyán palá ang Elías na naghúlog sa alférez sa isáng pusáw!—ang sábi ni Leóng nag-iísip-isip.

—¿At paáno bâ ang nangyaring iyón, paano?—ang tanóng ng̃ iláng ibig macatantò ng̃ líhim.

—Ang sabi'y násalubong daw ng̃ alférez ang isáng táong may pas-áng cáhoy na panggátong, ng̃ isáng áraw na umuulan ng̃ mainam ng̃ buwán ng̃ Septiembre. Totoong mapútic ang daan at sa tabí lamang may makipot na landás na malalakaran ng̃ iísang táo. Ang guinawâ raw ng̃ alférez ay hindî piniguil ang cabayo na siyáng dápat sana, cung dî bagcós pinatulin at sumigáw sa táong siya'y umudlót: tíla mandin hindî íbig ng̃ taong iyóng bumalíc sa pinanggalíng̃an ó áayaw na málubog sa pusáw, caya't nagpatúloy ng̃ paglacad. Sa gálit ng̃ alférez ay inacálang siya'y ipatáhac, ng̃uni't cumúha ang táo ng̃ caputol na cáhoy at pinacapalòpálô ang úlo ng̃ háyop nang boong lakás, na anó pa't nábulagtâ ang cabayo't napatapon sa pusáw ang alférez. Sinasabi ring ipinagpatuloy daw ng̃ táong iyón ang paglacad ng̃ boong tiwasáy, na hindî niyá alumana ang limáng balang ipinahabol sa canyá ng̃ alférez na nabulagan sa marubdób na gálit at sa lúsac. Sa pagca't túnay na hindî kilalá ng̃ alférez cung síno ang táong iyón, hininalang marahil ay ang bantóg na si Elías, na gáling sa lalawígang may iláng buwán pa lamang, na dî alám cung tagasaán, at napakilala sa mg̃a guardia civil sa iláng báyan dáhil sa mg̃a cawang̃is ng̃ gayon din mg̃a cagagawán.

—¿Cung gayó'y tulisán palá siyá?—ang itinanóng ni Victoriang kiníkilig.

—Sa acálà co'y hindî, sa pagcá't minsan daw ay siyá'y nakilaban sa mg̃a tulisán isáng araw na caniláng linolooban ang isáng báhay.

—¡Walang mukháng masamáng táo!—ang idinugtóng ni Sínang.

—¡Walâ, totóo lamang mapangláw ang canyáng ting̃ín: hindî co nakitang siyá'y ng̃umitî man lamang sa boong umaga,—ang sinábî ni María Clara.

Sa gayó'y nagdáan ang hápon at dumatíng ang horas ng̃ pag-owî sa bayan.

Nang̃agsialís silá sa gúbat ng̃ iliníliwanag ang mg̃a hulíng sínag ng̃ naghíhing̃along áraw, at nagdaan siláng hindî umíimic sa malapit sa mahiwágang pinaglibíng̃án ng̃ núnò ni Ibarra. Pagcatápos ay nanag-úlì ang masayang mg̃a salitaang maíng̃ay, puspós ng̃ caning̃asan, sa sílong ng̃ mg̃a sang̃á ng̃ cáhoy na iyong hindî totóong sanáy na macárinig ng̃ gayóng caráming mg̃a voces. Tila mandin namámanglaw ang mg̃a cáhoy, umúugoy ang mg̃a gumagapang na mg̃a damó at warí'y sinasabi: ¡Paalam cabatâan! ¡Paalam, panag-ínip na isáng áraw!

At ng̃ayón, sa liwanag ng̃ mapupulá at malalakíng ning̃as ng̃ mg̃a sigsíg; at sa tugtog ng̃ mg̃a guitarra, bayaan natin siláng lumácad na patung̃ó sa bayan. Nagbabawas ang mg̃a pulutóng, namámatay ang mg̃a ilaw, napípipi ang guitarra, samantalang silá'y nálalapit sa tahanan ng̃ mg̃a táo. ¡Ilagáy ninyó ang inyóng "máscara", sa pagca't cayo'y makikipanayam na namán sa inyóng mg̃a capatíd!

Teksto (Baybayin)

---

ᜐ ᜄᜓᜊᜆ᜔

---

Iba pang pamagat

Latin

• Sa Kagubatan
• Ang Kagubatan

Baybayin

• ᜐ ᜃᜄᜓᜊᜆᜈ᜔
• ᜀᜅ᜔ ᜃᜄᜓᜊᜆᜈ᜔