Noli Me Tangere/Kabanata 11

←Kabanata 10: Bayan ng San Diego
←Paliwanag

Kabanata 11: Mga Hari-Harian
Paliwanag

Kabanata 12: Todos Los Santos (Araw ng mga Patay)→
Paliwanag→

Teksto

Kasalukuyan
Mga Hari-Harian

Orihinal
Ang Mang̃a Macapangyarihan

Mang̃aghati-hati cayó at cayó'y mang̃aghari.—(Bagong Machiavelo)^{[o 1]}

¿Sinosino bagá ang mg̃a nacapangyayari sa bayan?

Cailán ma'y hindî nacapangyari si Don Rafael ng̃ nabubuhay pa siyá, bagá man siyá ang lalong mayaman doon, malakí ang lúpá at hálos may útang na loob sa canyá ang lahát. Palibhasa'y mahinhíng loob at pinagsisicapang huwág bigyáng cabuluhán ang lahát ng̃ canyáng mg̃a guinágawà, hindî nagtatag sa báyan ng̃ canyáng partido ^{[o 2]}, at nakita na natin cung paano ang mg̃a paglaban sa canyá ng̃ makita nilang masamâ ang canyáng calagayan.—¿Si Capitang Tiago caya?—Totoo't cung siyá'y dumárating ay sinasalubong siyá ng̃ orquesta ng̃ mg̃a nagcacautang sa canyá, hináhandugan siyá ng̃ piguíng at binúbusog siyá sa mg̃a álay. Inilalatag sa canyáng mesa ang lalong magagalíng na búng̃ang cáhoy; cung nang̃acacahuli sa pang̃áng̃aso ng̃ isáng usá ó baboy-ramó'y sa canyá ang icapat na bahagui; cung nababatì niyá ang cainaman ng̃ cabayo ng̃ isáng sa canyá'y may utang, pagdatíng ng̃ calahating horas ay sumásacanyang cuadra^{[o 3]} na: ang lahát ng̃ itó'y catotohanan; ng̃uni't siyá'y pinagtátawanan at tinatawag siyá sa lihim na Sacristan Tiago.

¿Ang gobernadorcillo bagá cayâ?

Itó'y isáng cúlang palad na hindî nag-uutos, siyá ang sumúsunod; hindî nacapagmúmura canino man, siyá ang minumura; hindî nagágawa niyá ang maibigan, guinágawâ sa canyá ang calooban ng̃ ibá; ang capalít nitó'y nanánagot siyá sa Alcalde mayor ng̃ lahát ng̃ sa canyá'y ipinag-utos, ipinagawâ at ipinatatag sa canyá ng̃ mg̃a ibá, na para manding nanggaling sa bung̃ô ng̃ canyáng úlo ang lahát ng̃ iyon; ng̃uni't dápat sabihin, sa icapupuri niyá, na ang catungculang canyáng háwac ay hindî niyá ninacaw ó kinamcám: upang tamuhi'y nagcagugol siyá ng̃ limáng libong piso, at maraming cadustâan, ng̃uni't sa napapakinabang niyá'y canyáng inaacalang murangmura ang mg̃a gugol na iyón.

¿Cung gayo'y bacâ cayâ ang Dios?

¡Ah! hindî nacatitigatig ang mabait na Dios ng̃ mg̃a conciencia at ng̃ pagcacatulog ng̃ mg̃a mámamayan doon: hindî nacapang̃ing̃ilabot man lamang sa canila; at sacali't másalitâ sa canilá ang Dios sa alin mang sermón, waláng sálang naiisip niláng casabáy ang pagbubuntóng hining̃á: ¡Cung íisa sana ang Dios!... Bahagyâ na nilá nagugunitâ ang Dios: lalong malakí pa ng̃a ang capagurang sa canila'y ibiníbigay ng̃ mg̃a santo at mg̃a santa. Nápapalagay ang Dios sa mg̃a táong iyóng tulad diyán sa mg̃a haring naglálagay sa canyáng paliguid ng̃ mg̃a tinatang̃i sa pagmamahal na mg̃a lalaki't babae: ang sinusuyò lamang ng̃ baya'y itóng canilang mg̃a tinatang̃ì.

May pagcawang̃is ang San Diego sa Roma; ng̃uni't hindî sa Roma ng̃ panahóng guinuguhitan ng̃ araro ng̃ cuhilang si Rómulo^{[o 4]} ang canyáng mg̃a cútà; hindî rin sa Romang nacapaglalagdâ ng̃ mg̃a cautusan sa sandaigdíg sa palilígò sa sarili't sa mg̃a ibáng dugô, hindî: wang̃is ang San Diego sa casalucuyang Roma, at ang bilang caibhán lamang ay hindî mg̃a monumentong mármol at mg̃a coliseo ang naroon, cung dî sawaling monumento at sabung̃áng pawid. Ang pinaca-papa sa Vaticano'y^{[o 5]} ang cura; ang pinaca hárì sa Italiang na sa Quirinal^{[o 6]} ay ang alférez ng̃ Guardia Civil; datapowa't dapat unawâing ibabagay na lahát sa sawálì at sa sabung̃áng pawid. At dito'y gaya rin doong palibhasa'y ibig macapangyari ang isá't isá, nang̃agpapalagayang ang isá sa canila'y labis (sa macatuwid ay dapat mawalâ ang isá sa canila), at dito nanggagaling ang wálang licát na samaan ng̃ loob. Ipaliliwanag namin ang aming sabi, at sásaysayín namin ang caugalìa't budhî ng̃ cura at ng̃ alférez.

Si Fr. Bernardo Salví ay yaong batà at hindî makibuing franciscanong sinaysay na namin sa unahán nitó. Natatang̃ì siya, dahil sa canyáng mg̃a ásal at kílos sa canyáng mg̃a capowâ fraile, at lálonglálò na sa napacabalasic na si párí Dámasong canyáng hinalinhán. Siyá'y payát, masasactín, halos laguì na lamang nag-íisip, mahigpít sa pagtupád ng̃ canyáng mg̃a catungculan sa religión, at mapag-ing̃at sa carilagán ng̃ canyáng pang̃alan. May isáng buwan lamang na nacararating siyá roón, halos ang lahát ay nakicapatid na sa V.O.T.^{[o 7]}, bagày na totoong ipinamamangláw ng̃ canyáng capang̃agáw na cofradía ng̃ Santísimo Rosario. Lumúlucso ang cálolowa sa catuwâan pagcakita ng̃ nacasabit sa bawa't liig na apat ó limáng mg̃a escapulario, at sa bawa't bayawáng ay isáng cordóng may mg̃a buhól, at niyóng mg̃a procesión ng̃ mg̃a bangcáy ó mg̃a fantasma^{[o 8]} na may mg̃a hábitong guinggón. Nacatipon ang sacristán mayor ng̃ isáng mabutíbutí ng̃ puhunan, sa pagbibilí ó sa pagpapalimós, sa pagca't ganitó ang marapat na pagsasalitâ, ng̃ mg̃a casangcapang kinakailang̃an upáng mailigtás ang cálolowa at mabáca ang diablo: talastás ng̃ ang espíritung itó, na ng̃ una'y nang̃áng̃ahas na sumalansáng ng̃ pamukhâan sa Dios, at nag-aalinlang̃an sa pananampalataya sa mg̃a wicà nitó, ayon sa sabi sa librong santo ni Job, na nagpailangláng sa aláng-álang sa ating Pang̃inoong Jesucristo, na gaya ng̃ guinawâ namán ng̃ Edad Media^{[o 9]} sa mg̃a bruja^{[o 10]}, at nananatili, ang sabihan, hanggá ng̃ayón sa paggawa ng̃ gayón din sa mg̃a asuang^{[o 11]} sa Filipinas; datapowa't tila mandín ng̃ayón ay naguíng mahihiyâing totoo na, hanggáng sa hindî macatagál sa pagting̃ín sa capirasong damít na kinalalarawanan ng̃ dalawáng brazo, at natatacot sa mg̃a buhól ng̃ isáng cordón: ng̃uni't dito'y waláng napagkikilala cung dî sumusulong namán ang dunong sa panig na itó, at ang diablo'y aayaw sa pagsúlong, ó cung dilî caya'y hindî malulugdín sa pagbabagong asal, tulad sa lahát ng̃ namamahay sa mg̃a cadiliman, sacasacali't hindî ibig na sapantahain nating tagláy niyá ang mg̃a cahinàan ng̃ loob ng̃ isáng dalagang lálabing-limáng taón lamang.

Alinsunod sa aming sinabi, si párì Salví'y totoong masigasig gumanap ng̃ canyáng mg̃a catungculan; napacasigasig namán, ang sabi ng̃ alfèrez,—Samantalang nagsesermon—totoong siya'y maibiguíng magsermon—pinasasarhan niyá, ang mg̃a pintuan ng̃ simbahan. Sa ganitóng gawá'y natutulad siyá cay Nerón^{[o 12]} na ayaw magpaalis canino man, samantalang cumacanta sa teatro: ng̃uni't guinagawa iyón ni Nerón sa icágagaling, datapuwa't guinágawà ang mg̃a bagay na iyón ng̃ cura sa icasasamâ ng̃ mg̃a calolowa. Ang lahát ng̃ caculang̃án ng̃ canyáng mg̃a nasásacop, ang cadalasa'y pinarurusahan ng̃ mg̃a "multa"; sa pagcá't bihírang bihirang namamalò siyá,; sa bagay na ito'y náiiba siyáng lubhâ cay pári Dámaso, na pinaghuhusay ang lahát sa pamamag-itan ng̃ mg̃a panununtóc at panghahampás ng̃ bastong nagtátawa pa at taglay ang magandáng hang̃ád. Sa bagay na itó'y hindî siya mapaghihinanactán: lubós ang canyáng paniniwalang sa pamamálò lamang pinakikipanayaman ang "indio"; ganitó ang salitâ ng̃ isáng fraileng marunong sumulat ng̃ mg̃a libro, at canyáng sinasampalatayanan, sa pagcá't hindî niyá, tinututulan ang anó mang nálilimbag: sa hindî pagcámasuwayíng ito'y macaráraing ang maraming tao.

Bihírang bihírang namamalo si Fr. Salví, ng̃uni't gaya na ng̃a ng̃ sabi ng̃ isáng sa baya'y matandáng filosofo^{[o 13]}, na ang naguiguing caculang̃án sa bílang ay pinasasaganà namán sa tindí; datapuwa't hindî rín namán siyá mapaghihinanactan tungcól sa ganitóng gawâ. Nacapang̃íng̃ilis ng̃ canyáng mg̃a ugát ang canyáng mg̃a pag-aayuno^{[o 14]} at pang̃ing̃ilin ng̃ pagcain ng̃ mg̃a lamáng-cáti na siyáng ikinapaguíguing dukhâ ng̃ canyáng dugô, at, ayon sa sabihan ng̃ táo, pumápanhic daw ang hang̃ín sa canyáng úlo.

Ang alférez, na gaya na ng̃a ng̃ sinabi namin, ang tang̃ing caaway ng̃ capangyarihang ito sa cálolowa, na may pacay na macapangyari namán sa catawán. Siyá lamang ang tang̃ì, sa pagca't sinasabi ng̃ mg̃a babae na tumatacas daw sa cura ang diablo, dahiláng sa ng̃ minsang nang̃ahás ang diablo na tucsuhín ang cura, siyá'y hinuli nitó, iguinapos sa paa ng̃ catre at sacá pinálò ng̃ cordón, at cayâ lamang siyá inalpasán ay ng̃ macaraan na ang siyám na araw.

Yaya mang gayó'y ang táong pagcatapos ng̃ ganitóng nangyari, makipagcagalít pa sa cay párì Salvî ay maipapalagay na masamâ pa sa mg̃a abáng diablong hindî marunong mag-ing̃at, cayâ ng̃a't marapat na magcaroon ng̃ gayóng capalaran ang alférez. Doña Consolación cung tawaguin ang canyáng guinoong asawa, na isáng matandáng filipina, na nagpapahid ng̃ maraming mg̃a "colorete"^{[o 15]} at mg̃a pintura; ibá ang ipinang̃ang̃alan sa canyá ng̃ canyáng esposo at ng̃ ibá pang mg̃a táo. Nanghihigantí sa sariling catawán ang alférez, sa canyáng pagcawaláng palad sa matrimonio, na nagpapacalasíng hanggang sa dî macamalay-táo; pinag-"eejercicio"^{[o 16]} ang canyáng mg̃a sundalo sa arawan at siyá'y sumisilong sa lílim, ó cung dilî cayâ, at itó'y siyáng lalong madalás, pinapagpag niyá ng̃ pálò ang licód ng̃ canyáng asawa, na cung dî man isáng "cordero" (tupa) ng̃ Dios na umáalis ng̃ casalanan nino man, datapuwa't nagagamit namán sa pagbabawas sa canyá ng̃ maraming mg̃a cahirapan sa Purgatorio, sacali't siyá'y máparoon, bagay na pinag-aalinlang̃anan ng̃ mapamintacasing mg̃a babae. Nang̃aghahampasang magalíng ang alférez at si Doña Consolacióng parang nang̃agbíbiruan lamang, at nag-aalay siláng waláng bayad sa mg̃a capit-bahay ng̃ mg̃a pánoorin: "concierto vocal" at "instrumental"^{[o 17]} ng̃ apat na camáy, mahinà, malacás, na may "pedal"^{[o 18]} at lahát.

Cailán mang dumárating sa taing̃a ni párì Salví ang mg̃a escándalong^{[o 19]} itó, siyá'y ng̃umíng̃itî at nagcucruz at nagdárasal pagcatapos ng̃ isáng Amá namin; cung tinatawag siyáng "carca"^{[o 20]}, mapagbanalbanalan, "carlistón"^{[o 21]}, masakím, ng̃umíng̃itî rin si párì Salvì at lalong nagdárasal. Cailán ma'y ipinagbibigay alám ng̃ alférez sa íilang castilang sa canyá'y dumadalaw ang sumusunod na casabihán:

—¿Paparoon bâ cayó sa convento upang dalawin ang "curita"^{[o 22]} "Mosca, muerta^{[o 23]}? ¡Mag-ing̃at cayó! Sacali't anyayahan cayóng uminóm ng̃ chocolate, ¡bagay na aking pinag-aalinlang̃anan!.. ng̃uni't gayón man, cung cayó'y aanyayahan, cayó'y magmasíd. ¿Tinawag ang alila't sinabing: "Fulanito, gumawâ ca ng̃ isáng "jícarang"^{[o 24]} chocolate; ¿eh?"—Cung gayó'y mátira cayóng waláng anó mang agam-agam; ng̃uni't cung sabihing: "gumawâ ca ng̃ isáng "jícarang" chocolate, ¿"ah"?"—Pagcâ gayó'y damputin ninyó ang inyóng sombrero at yumao cayóng patacbó.

—¿Bakit?—ang tanóng ng̃ causap na nagugulat—¿nanglalason pô bâ sa pamamag-itan ng̃ chocolate? ¡Carambas^{[o 25]}!

—¡Abá, hindî namán nápacagayón!

—¡At paano, cung gayón?

—Pagca chocolate ¿eh? ang cahuluga'y malapot, at malabnáw pagca chocolate ¿ah?^{[o 26]}

Ng̃uni't inaacalà naming ito'y bintáng lamang ng̃ alferez; sapagcá't ang casabiháng ito'y cabalitàang guinagawà rin daw ng̃ maraming mg̃a cura. Ayawán lamang cung ito'y talagáng ugalì na ng̃ boong capisanan ng̃ mg̃a fraile ...

Upang pahirapan ang cura, ipinagbabawal ng̃ militar, sa udyóc ng̃ canyáng asawa, na sino ma'y huwag macagalà pagcatugtóg ng̃ icasiyam na horas ng̃ gabi. Sinasabi ni Doña Consolacióng dî umano'y canyang nakita ang cura, na nacabarong pinya at nacasalacót ng̃ nítò't ng̃ huwag siyang makilala, na naglíbot na malalim na ang gabí. Nanghíhiganti naman ng̃ boong cabanalan si Fr. Salví: pagcakita niyang pumapasoc sa simbahan ang alférez, lihim na nag-uutos sa sacristang isará ang lahát ng̃ mg̃a pintò, at nagpapasimulâ ng̃ pagsesermón hanggáng sa mápikit ang mg̃a matá ng̃ mg̃a santo at ibulóng sa canyá ng̃ calapating cahoy na na sa tapát ng̃ canyáng úlo, ang larawán bagá ng̃ Espíritung Dios, na ¡siyá na, alang-alang! Hindî dahil dito'y nagbabagong ugáli ang alférez, na gaya rin ng̃ lahát ng̃ hindî marurunong magbalíc-lóob: lumálabas sa simbahang nagtútung̃ayáw, at pagcásumpong sa isáng sacristan ó alilà ng̃ cura'y pinipiit, binúbugbog at pinapagpupunas ng̃ sahíg ng̃ cuartel at ng̃ bahay niyáng sarili, na pagcâ nagcacagayo'y lumilinis. Pagbabayad ng̃ sacristan ng̃ multang ipinarurusa ng̃ cura, dahil sa hindî niyá pagsipót, canyáng ipinauunáwâ, ang cadahilanan. Diníring̃ig siyáng waláng kibô ni Fr. Salví, iliníligpit ang salapî, at ang únang guinágawa'y pinawáwal-an ang canyáng mg̃a cambíng at mg̃a túpa at ng̃ doon silá mang̃inain sa halamanan ng̃ alférez, samantalang humahanap siyá ng̃ isáng bagong palatuntunan sa isáng sermóng lalong mahabâ at nacapagpapabanal. Datapuwa't hindî naguiguing hadláng ang lahát ng̃ itó, upang pagcatapos ay mang̃agcamá'y at magsalitaan ng̃ boong cahinusayan, cung silá'y magkita.

Pagcâ, itinutulog ng̃ canyang asawa ang calasing̃án ó humíhilic cung tanghalì, hindî maaway ni Doña Consolación ang alférez, pagcacágayo'y lumálagay sa bintanà't humíhitit ng̃ tabaco at nacabarong franelang azul. Palibhasa'y kinasúsusutan niyá ang cabataan, mulâ sa canyáng kinálalagya'y namamanà, siyá ng̃ canyáng mg̃a matá, sa mg̃a dalaga, at silá'y canyáng pinípintasan. Ang mg̃a dalagang itóng sa canyá'y nang̃atatacot, dumaraang kimingkimî, na dî man lamang maitungháy ang mg̃a matá, nang̃agdudumalî ng̃ paglacad at pinipiguil ang paghing̃á. May isáng cabanalan si Doña Consolación: tila mandin hindî siyá nananalamin cailán man.

Ito ang mg̃a macapangyarihan sa bayang San Diego.

Teksto (Baybayin)

Ito ay nakasulat sa Baybayin. Kapag wala kang makita o puro kahon lamang, maaaring hindi naka-install ang font para sa Baybayin. Para sa karagdagang impormasyon, tignan ang Wikibooks:Baybayin.

ᜋᜅ ᜑᜇᜒ-ᜑᜇᜒᜀᜈ᜔

Iba pang pamagat

Latin

Ang mga Makapangyarihan
Ang Makapangyarihan

Baybayin

ᜀᜅ᜔ ᜋᜅ ᜋᜃᜉᜅ᜔ᜌᜇᜒᜑᜈ᜔
ᜀᜅ᜔ ᜋᜃᜉᜅ᜔ᜌᜇᜒᜑᜈ᜔

Talababaan

Kasalukuyan

Orihinal

↑ Machiavelo: balitang escritor, político at literato italiano, na naguíng ministro sa Florencio, inihahatol ni Machiavelo sa canyáng sinulat na librong "El principe" ang pagdarayà sa mg̃a pakikipanayam sa tagâ ibáng nación tungcol sa politica.—P.H.P.
↑ Capisanan ng̃ mg̃a táong nagcacaisang loob sa pagsasanggalang ng̃ isáng caisipan.
↑ Alagaan ng̃ mg̃a cabayo.
↑ Capatíd ni Remo at siyáng nagtayô ng̃ Roma ng̃ taóng 733 bago ipang̃anác si Cristo.
↑ Palacio ng̃ papa sa Roma, na na sa bundóc Vaticano.
↑ Palacio ng̃ hárì sa Roma na na sa Quirinal, isa sa pitóng bundóc sa Roma.
↑ V.O.T. "abreviatura" ng̃ Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na icatlong hanáy ng̃ Capisanan ó icatlong pulutóng ng̃ Capisanan.
↑ Pangguitlá sa táo. Mg̃a cabulaanang larawang likhâ ng̃ panimdím ng̃ mg̃a matatacutín.
↑ Dakilang panahóng nagpasimulâ ng̃ pagwawasác sa caharìan ng̃ Roma, sa Calunuran, ng̃ mg̃a "bárbaro", taóng 476, at ang wacás ay sa pagcacuha ng̃ mg̃a turco sa Constantinopla, ng̃ taóng 1453, ó sa pagcatuclás ng̃ América ng̃ 1492. Ang pangyayari ng̃ feudalismo ang siyáng caraniwan ng̃ panahóng iyón.—P.H.P.
↑ Babaeng ayon sa mg̃a hang̃ál ay catiyáp ng̃ diablo. Nawawang̃is sa asuwang na pinaniniwalaan ng̃ mg̃a tagalog na mangmang.—P.H.P.
↑ Dahil sa nawawangking totoo ang pinaniniwalaang "asuwang" ng̃ mg̃a tagalog sa pinaniniwalaang "bruja" ng̃ mg̃a europeo'y inaacala cong ang nagdalá rito ng̃ ganyáng malíng sapantahà'y ang mg̃a fraile ó ang mg̃a castilang mangmang, na gaya rîn ng̃ maraming mg̃a pamahîing dî dating kilala ng̃ mg̃a tagalog cung dî ng̃ maparito na lamang ang mg̃a taga España—P.H.P
↑ Lucio Dominico Nerón, malupít na emperador sa Roma; ipinapatáy niyá ang canyáng ináng si Agripina at si Britânico, hinatulang mamatáy ang tagapag-alagà sa canyáng si Burro, ang canyáng maestrong si Séneca, si Lucano at ibá pang mg̃a caguinoohan; pinag-usig ang mg̃a cristiano at sinunog ang Roma. Ipinang̃anác ng̃ taong 37 at namatáy ng̃ taóng 68.
↑ Ang nag-aaral ó ang sumusunod sa filosofía ó marunong ng̃ filosofía, na isáng carunung̃ang nauucol sa cahulugán, calagayan, pinagmumulaan at naguiguing bung̃a ng̃ mg̃a bagay bagay.
↑ Ang pang̃ing̃ilin sa anó man, lalong-lálò ang mahigpít na pagpipiguil na huwág gumawâ ng̃ anó mang bagay na masamâ, na siyang ibig ng̃ Dios na ating sundìn, ayon sa profeta Isaias LVIII. 3-7.—Tungcól sa ayuno ng̃ catawán, ang pagkabawal bagá ng̃ pagcaing anó man, minsan lamang na ipinag-utos na sapilitang súsundin ng̃ mg̃a israelita sa araw ng̃ pagsisisi, ayon sa Levítico XVI. 29, 31, na doo'y ang salitáng: "papagpipighatiin ninyó ang inyóng cálolowa," caraniwang ang inaaring cahulugán ay mag-ayuno; sa pagca't ang ayuno sa mg̃a judio'y tunay ng̃ang isáng araw ng̃ pagpipighatî at pagpapacabábà. Walâ na acóng ibá pang nakita tungcól sa ayuno sa mg̃a cautusáng lagdâ ni Moisés. Ipinag-uutos ang iláng araw na pag-aayuno ng̃ panahóng nabibihag ang mg̃a judío sa Babilonia, ayon sa sabi ni Zacarías VII. 1-7; VIII. 19, bagá man hindî sinasabi roon ang mg̃a pinagcadahilanan ng̃ gayóng tadhanà. Gayón man, manacânacáng ipinag-utos na mang̃ag-ayuno ang lahát dahil sa mg̃a tang̃ing nangyayari, datapuwa't hindî tadhanang iparati ang pag-aayuno, cung dî sa panahóng lamang na iyón; gaya na ng̃a ng̃ magcatipon ang mg̃a taga Atispa ay nang̃ag-ayunong lahát ayon sa sulat ni Samuel VII. 6.—Nag-utos din si Josaphat na mag-ayuno ang lahát ng̃ mg̃a judío, dahil sa pakikibaca sa mg̃a Moabita at Ammonita, ayon sa 2.a Crónica XX. 3.—Gayón ding mg̃a pag-aayuno ang guinawâ ng̃ iba't ibáng mg̃a cautusán ng̃ mg̃a judío, at sa pagca't ang Cristianismo'y religióng ucol sa lahát ng̃ mg̃a bayan, hindî na ng̃a ipinag-utos sa mg̃a Cristianong sapilitan ang pag-aayuno, ayon sa makikita natin sa mg̃a Santong Evangelio. Ang pag-aayuno'y cusà ng̃ calooban at dapat ganapíng hindî sa pagpaparang̃alan, at gagawing tandâ ng̃ taimtím na pagsisisi sa mg̃a casalanan, ayon cay San Mateo, VI. 16.
↑ Pangpintá sa mukhâ at ng̃ pumulá.
↑ Pagsasanay sa paggamit ng̃ sandata at ng̃ mg̃a kilos ng̃ pagcasundalo.
↑ Ang mg̃a canta't mg̃a tugtog na magcasaliw; at ang ibig sabihin dito'y may tacapan at may paluan.
↑ "Pedál", tapacán sa piano, at ang ibig sabihi'y may sicarán pa.
↑ Sa wicà natin ay waláng tunay na catumbás ang sabing "escándalo" na ang isá sa mg̃a cahuluga'y ang pagtatalong nacapagcacasala ó nacababagabag sa iba.
↑ Sawicaíng ang cahuluga'y capanig ng̃ may mg̃a caisipang tulad sa adhicain ng̃ mg̃a fraile.
↑ Ang cacampi ni Cárlos na ibig maghári sa España.
↑ Curang malìit ó curacuráhan.
↑ Láng̃aw na patáy. Mapagpataypatayan samantalang nag-iísip ng̃ mg̃a catampalasanang gawâ.
↑ Ang caraniwang tawaguing "pozuelo" ó tasang lalagyán ng̃ chocolate.
↑ Isang casabihang catumbás ng̃ ¡abá! ¡nacú! ¡diaske! at iba pang nagpapakilala ng̃ towâ, gálit, pagtatacá.
↑ Malapot sa wicang castila'y "espeso", caya chocolate ¿eh? ang sinasabi ng̃ cura pagca chocolateng malapot ang ibig.—Malabnaw sa wicang castila'y "aguado", caya't chocolate ¿ah? ang sabi pagca ang ibig ay malabnaw.

[1] Machiavelo: balitang escritor, político at literato italiano, na naguíng ministro sa Florencio, inihahatol ni Machiavelo sa canyáng sinulat na librong "El principe" ang pagdarayà sa mg̃a pakikipanayam sa tagâ ibáng nación tungcol sa politica.—P.H.P.

[2] Capisanan ng̃ mg̃a táong nagcacaisang loob sa pagsasanggalang ng̃ isáng caisipan.

[3] Alagaan ng̃ mg̃a cabayo.

[4] Capatíd ni Remo at siyáng nagtayô ng̃ Roma ng̃ taóng 733 bago ipang̃anác si Cristo.

[5] Palacio ng̃ papa sa Roma, na na sa bundóc Vaticano.

[6] Palacio ng̃ hárì sa Roma na na sa Quirinal, isa sa pitóng bundóc sa Roma.

[7] V.O.T. "abreviatura" ng̃ Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na icatlong hanáy ng̃ Capisanan ó icatlong pulutóng ng̃ Capisanan.

[8] Pangguitlá sa táo. Mg̃a cabulaanang larawang likhâ ng̃ panimdím ng̃ mg̃a matatacutín.

[9] Dakilang panahóng nagpasimulâ ng̃ pagwawasác sa caharìan ng̃ Roma, sa Calunuran, ng̃ mg̃a "bárbaro", taóng 476, at ang wacás ay sa pagcacuha ng̃ mg̃a turco sa Constantinopla, ng̃ taóng 1453, ó sa pagcatuclás ng̃ América ng̃ 1492. Ang pangyayari ng̃ feudalismo ang siyáng caraniwan ng̃ panahóng iyón.—P.H.P.

[10] Babaeng ayon sa mg̃a hang̃ál ay catiyáp ng̃ diablo. Nawawang̃is sa asuwang na pinaniniwalaan ng̃ mg̃a tagalog na mangmang.—P.H.P.

[11] Dahil sa nawawangking totoo ang pinaniniwalaang "asuwang" ng̃ mg̃a tagalog sa pinaniniwalaang "bruja" ng̃ mg̃a europeo'y inaacala cong ang nagdalá rito ng̃ ganyáng malíng sapantahà'y ang mg̃a fraile ó ang mg̃a castilang mangmang, na gaya rîn ng̃ maraming mg̃a pamahîing dî dating kilala ng̃ mg̃a tagalog cung dî ng̃ maparito na lamang ang mg̃a taga España—P.H.P

[12] Lucio Dominico Nerón, malupít na emperador sa Roma; ipinapatáy niyá ang canyáng ináng si Agripina at si Britânico, hinatulang mamatáy ang tagapag-alagà sa canyáng si Burro, ang canyáng maestrong si Séneca, si Lucano at ibá pang mg̃a caguinoohan; pinag-usig ang mg̃a cristiano at sinunog ang Roma. Ipinang̃anác ng̃ taong 37 at namatáy ng̃ taóng 68.

[13] Ang nag-aaral ó ang sumusunod sa filosofía ó marunong ng̃ filosofía, na isáng carunung̃ang nauucol sa cahulugán, calagayan, pinagmumulaan at naguiguing bung̃a ng̃ mg̃a bagay bagay.

[14] Ang pang̃ing̃ilin sa anó man, lalong-lálò ang mahigpít na pagpipiguil na huwág gumawâ ng̃ anó mang bagay na masamâ, na siyang ibig ng̃ Dios na ating sundìn, ayon sa profeta Isaias LVIII. 3-7.—Tungcól sa ayuno ng̃ catawán, ang pagkabawal bagá ng̃ pagcaing anó man, minsan lamang na ipinag-utos na sapilitang súsundin ng̃ mg̃a israelita sa araw ng̃ pagsisisi, ayon sa Levítico XVI. 29, 31, na doo'y ang salitáng: "papagpipighatiin ninyó ang inyóng cálolowa," caraniwang ang inaaring cahulugán ay mag-ayuno; sa pagca't ang ayuno sa mg̃a judio'y tunay ng̃ang isáng araw ng̃ pagpipighatî at pagpapacabábà. Walâ na acóng ibá pang nakita tungcól sa ayuno sa mg̃a cautusáng lagdâ ni Moisés. Ipinag-uutos ang iláng araw na pag-aayuno ng̃ panahóng nabibihag ang mg̃a judío sa Babilonia, ayon sa sabi ni Zacarías VII. 1-7; VIII. 19, bagá man hindî sinasabi roon ang mg̃a pinagcadahilanan ng̃ gayóng tadhanà. Gayón man, manacânacáng ipinag-utos na mang̃ag-ayuno ang lahát dahil sa mg̃a tang̃ing nangyayari, datapuwa't hindî tadhanang iparati ang pag-aayuno, cung dî sa panahóng lamang na iyón; gaya na ng̃a ng̃ magcatipon ang mg̃a taga Atispa ay nang̃ag-ayunong lahát ayon sa sulat ni Samuel VII. 6.—Nag-utos din si Josaphat na mag-ayuno ang lahát ng̃ mg̃a judío, dahil sa pakikibaca sa mg̃a Moabita at Ammonita, ayon sa 2.a Crónica XX. 3.—Gayón ding mg̃a pag-aayuno ang guinawâ ng̃ iba't ibáng mg̃a cautusán ng̃ mg̃a judío, at sa pagca't ang Cristianismo'y religióng ucol sa lahát ng̃ mg̃a bayan, hindî na ng̃a ipinag-utos sa mg̃a Cristianong sapilitan ang pag-aayuno, ayon sa makikita natin sa mg̃a Santong Evangelio. Ang pag-aayuno'y cusà ng̃ calooban at dapat ganapíng hindî sa pagpaparang̃alan, at gagawing tandâ ng̃ taimtím na pagsisisi sa mg̃a casalanan, ayon cay San Mateo, VI. 16.

[15] Pangpintá sa mukhâ at ng̃ pumulá.

[16] Pagsasanay sa paggamit ng̃ sandata at ng̃ mg̃a kilos ng̃ pagcasundalo.

[17] Ang mg̃a canta't mg̃a tugtog na magcasaliw; at ang ibig sabihin dito'y may tacapan at may paluan.

[18] "Pedál", tapacán sa piano, at ang ibig sabihi'y may sicarán pa.

[19] Sa wicà natin ay waláng tunay na catumbás ang sabing "escándalo" na ang isá sa mg̃a cahuluga'y ang pagtatalong nacapagcacasala ó nacababagabag sa iba.

[20] Sawicaíng ang cahuluga'y capanig ng̃ may mg̃a caisipang tulad sa adhicain ng̃ mg̃a fraile.

[21] Ang cacampi ni Cárlos na ibig maghári sa España.

[22] Curang malìit ó curacuráhan.

[23] Láng̃aw na patáy. Mapagpataypatayan samantalang nag-iísip ng̃ mg̃a catampalasanang gawâ.

[24] Ang caraniwang tawaguing "pozuelo" ó tasang lalagyán ng̃ chocolate.

[25] Isang casabihang catumbás ng̃ ¡abá! ¡nacú! ¡diaske! at iba pang nagpapakilala ng̃ towâ, gálit, pagtatacá.

[26] Malapot sa wicang castila'y "espeso", caya chocolate ¿eh? ang sinasabi ng̃ cura pagca chocolateng malapot ang ibig.—Malabnaw sa wicang castila'y "aguado", caya't chocolate ¿ah? ang sabi pagca ang ibig ay malabnaw.

[o 1]

[o 2]

[o 3]

[o 4]

[o 5]

[o 6]

[o 7]

[o 8]

[o 9]

[o 10]

[o 11]

[o 12]

[o 13]

[o 14]

[o 15]

[o 16]

[o 17]

[o 18]

[o 19]

[o 20]

[o 21]

[o 22]

[o 23]

[o 24]

[o 25]

[o 26]